|
YOlg„on gapirib tirik qolgandan ko„ra, rost gapirib o„lgan
yaxshi
‖, ―
O„z nafsini engib, jilovlab olmagan kishi, hech narsa ustidan g„olib chiqa olmaydi
‖
8
kabi fikrlar hozirgi kunda ham ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q.
―Avesto‖da insonning haq-huquqlari, burch va mas‘uliyati haqida fikr bildirilgan. Jumladan,
agar odam olgan qarzini o‗z vaqtida qaytarib bermasa, u tunda birovning uyiga o‗g‗irlikka kirgan
odam bilan barobardir. Shuningdek, unda qarindoshlarning o‗zaro oila qurishi taqiqlangan,
avlodlarning sog‗lom, benuqson tug‗ilishiga e‘tibor qaratilgan. Bordi-yu erkak zurriyot qoldirishga
qobiliyati bo‗lib, so‗qqa bosh bo‗lib yursa, uning peshonasiga tamg‗a bosish yoki beliga zanjir
bog‗lab yurishga majbur ekanligi belgilangan. Sharq falsafasida qonun muammosiga ham ko‗p
e‘tibor beriladi. Ayrim faylasuflar uni rad etgan, ayrimlari esa unga tayangan. Xalq va podsho
muammosi ham Sharq falsafasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Jumladan, ―Avesto‖
da huquqiy masalalar: jinoyat va jazo, oila va nikoh, mulk bilan bog‗liq masalalarni tartibga
soluvchi qoidalar o‗z ifodasini topgan. Oilaviy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan
qoidalarda er xotinning bir-biriga xiyonati yoki nikohsiz er-xotinlik munosabatlarida bo‗lgan
kishilar tan jazosini olgan. ―
Venidat
‖ (Devlarga qarshi kurash qonuni) ning 13, 14 boblarida suvni
tejash, uni qadrlash, undan unumli foydalanish haqidagi qoidalar bitilgan. Unda har kuni ekinni
8
Умарзода М. Овесто сирлари // Жаҳон адабиѐти. 1997 №4 –Б.19-20
69
ikki marta sug‗orish mumkinligi, har bir kunda ekuvchi bir belkurak kenglik va chuqurlikdagi
ariqqa sig‗adigan suv olishga haqli ekanligi, suvni taqsimlash bilan kohinlar Shug‗ullanishi, suvni
ifloslantirishni taqiqlovchi qoidalar belgilagan. Bu qoidalarni buzganlarga nisbatan majburiy
mehnatga jalb qilish jazosi belgilangan
9
.
Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski o‗zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va
Grek-Baqtriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim o‗rin tutgan. Manbalarda
Aleksandr qo‗shini mahalliy xalqlarning qattiq qarshiligiga uchragani, u «Avesto»ning ko‗pgina
qismini yondirib yuborgani haqida ma‘lumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar
Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o‗qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini
tuShunmagan va uni yoqish to‗g‗risida ko‗rsatma bergan, degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida
unday emas. Bu — tarixiy haqiqatni, garchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli
bo‗lsa-da, xaspo‗shlashga urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o‗z zamonida
fanlarning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga ko‗targan, buyuk donishmand sifatida etti
iqlimda tan olingan Arastudan 20 yil mobaynida muttasil ta‘lim olgan edi. Binobarin, SHoh
Filippning o‗g‗li Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tuShunmaydigan bir kimsa deb ta‘riflash
tarix haqiqatiga to‗g‗ri kelmaydi.
Chunki, Aristotel ham shoh Iskandarga nasihatida ―Shuni bilgilki, o‗zing buzuq va fosih
ersang, raiyatu fuqaroni isloh qilolmaysan. O‗zing adashgan, gumroh ekansan, ularga
yo‗lboshchilik qilolmaysan. Axir o‗zi ko‗r odam qanday qilib o‗zgalarga rahnamo bo‗lsin? O‗zi
qashshoq o‗zgani boy qila oladimi? Kimki o‗zi xoru zalil bo‗lsa, o‗zgani qanday qilib mashhuru
aziz eta olsin. Bilgilki, isloh etishni istagan hech kimsa o‗zini isloh etmaguncha o‗zgalarni ham
isloh eta olmaydi. Agar o‗zi buzuq fosid bo‗lmasa, boshqa kishini fasod ishga olmaydi. Qo‗l
ostingdagilarni isloh etishni istar ekansan, islohni o‗zingdan boshla. O‗zgalar aybini yo‗qotishni
hohlasang, avvalo o‗zingni ayblardan va xunuk xulq atvordan pokla. O‗ylagan fikring senga hech
qachon firib bermasligi lozim. Agar so‗zlaring go‗zalu qilmishlaring esa xunuk bo‗lsa, ishlari
gaplariga teskari, zohiri botinini aks ettirmaydigan va‘zxon bo‗lasan qolasan ‖
10
deb uqtiradi.
To‗g‗ri, u «Avesto»ni o‗tda kuydirgan bo‗lishi mumkin. Lekin buni kitobning qadrini
tuShunmagani uchunmas, balki erli xalqlarni birlashishga da‘vat etib turuvchi, ular e‘tiqod qo‗ygan
milliy g‗oyalar timsoli bo‗lgan va o‗z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi
vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, Shu ishni amalga oshirgan.
Qolaversa, o‗zini dunyodagi eng rivojlangan hudud madaniyatini jahonga yoyish uchun mas‘ul deb
bilgan, to‗g‗rirog‗i, o‗sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun zabt
etilgan xalqning «Avesto»dek buyuk kitobi bo‗lishi kutilmagan hol edi. U, yuqorida
ta‘kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o‗zlikni anglash,
binobarin, kuch-qudrat manbai bo‗lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tuShungan. Aleksandrdan
keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, yahudiylarning erini
bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo‗q qilgani, «Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi
nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi.
Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zo‗rlik
bilan bosib olish, boyliklarini talash bo‗lsa, keyingi asosiy faoliyati — millatni o‗z tarixi va
an‘analaridan uzib qo‗yish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma‘naviyatini yo‗qotishdan
iborat bo‗ladi. Tarixning bu achchiq sabog‗i mustamlakadan ozod bo‗lgan, o‗z mustaqilligini saqlab
qolish va mustahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo‗lib
xizmat qiladi.
Iskandarga qarshi kurashda xalqimizning milliy qahramoni Spetamen beqiyos mardlik va jasorat
ko‗rsatadi. U Iskandarga qarshi ayovsiz qarshilik ko‗rsatgan vatanparvar lashkarboshilardan biridir.
Aslida, uning qahramonligi millatimizning o‗sha davrdagi o‗z davlatchiligini, o‗zi yashaydigan hudud
dahlsizligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashning yaqqol timsolidir. Albatta, bu lashkarboshi
ortidan xalq ergashsa, elning ozodlik va mustaqillikka intilish tuyg‗usi kuchli bo‗lmasa, Spetamenning
9
Қаранг Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: Ўзбекистон, 1997. –Б.25-26.
10
Қаранг Алиқулов Ҳ. Караматов Ҳ. Арастунинг Искандарга насиҳати. Форс тилидан таржимаси // Ўзбек педагогика онтологияси.-Т.:
Ўқитувчи, 1995.-Б 39-46..
70
nomi bu qadar mashhur bo‗lib ketmas edi. Negaki, inson naqadar kuchli, tadbirkor va omadli bo‗lmasin,
agar xalq bilan birga bo‗lib, uning dardlariga darmon izlamasa, hurriyat g‗oyalarini bayroq qilib
ko‗tarmasa, haqiqiy milliy qahramon bo‗lolmaydi. Spetamen esa o‗sha xalqimizning ruhi, orzu-
umidlari, mustamlakachilarga qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz qatiga mangu muhrlanib qolgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
