|
b). San‘at estetikasi
―San‘at – mo‗jizadir. Yurak va miyaning shunday xilvat joylari borki, unga faqat san‘at
vositasidagina kirish mumkin‖.Ibn SINO
San‘at – ijtimoiy ong va inson faoliyatining o‗ziga xos shakli. San‘at inson mehnati, aql-
idroki, Shuuri bilan yaratilgan ijod mahsulidir. San‘at asarida shaxsning o‗ziga xos iste‘dodi namoyon
bo‗ladi. San‘atning turli ko‗rinishlari voqelikni, undagi hodisa, narsa va holatlarni o‗zlariga xos usullar
355
yordamida aks ettiradi. (masalan, musiqada – tovushlar, ularning o‗zaro bog‗lanishi uyg‗unligi orqali,
badiiy adabiyotda – so‗z, obrazlar orqali). Lekin Shu bilan birga ular o‗rtasida ma‘lum umumiylik
mavjud. Bu umumiylik Shundan iboratki ularning hammasida voqelik badiiy-obrazli tarzda aks ettiriladi.
San‘atni tushunish, uning kishilar hayotidagi rolini aniqlash masalasi butun madaniyat tarixi
davomida keskin bahs, tortiShuvlariga sabab bo‗lib kelgan.
Masalan, ba‘zi san‘atkor va san‘atShunoslar uni ―tabiatning taqlidi‖ yo ―voqealikning ask
ettirilishi‖ deb hisoblasalar, boshqalari san‘atni ―san‘atkorning sof shaxsiy
ijodiy mahsuli‖, ―o‗z-
o‗zini izhor etishi‖dir, deb bilganlar. Bu san‘at predmetining murakkabligi uning xususiyatlari va
shakllari, mujassamlashtirish usullarining xilma-xillligi hamda turli davrlarda san‘at nazariyotchilarining
sinfiy v g‗oyaviy fikrlari o‗rtasidagi tafovutlar bilan izohlanadi.
San‘atda go‗zallik kategoriyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Estetika fani go‗zallik
san‘atning zarur sharti ekanligini, go‗zalliksiz san‘atning yo‗qligi va bo‗lishi mumkin emasligini uqtiradi.
YA‘ni, go‗zallik qonunlari asosida mahorat va did bilan yaratilgan narsalarning hammasi san‘atga
aloqadordir.
San‘atning quyidagi ikki turi farqlanadi: amaliy va badiiy (nafis). Amaliy san‘at turlariga
kulolchilik, naqqoshlik, kashtachilik, zardo‗stlik, libos yaratish kabi sohalar kirsa, badiiy san‘at turlariga
rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik, kino, teatr, badiiy adabiyot kabilar mansub. San‘atda mazmun va
shaklni bir-biridan ajratib bo‗lmaydi. San‘atning o‗ziga xos xususiyati uning voqealikning ilg‗or g‗oyaviy
nuqtai nazardan turib badiiy obrazlarda aks ettirilishidir. San‘atning badiiy shakli til, uslub, obraz kabilar
bo‗lib ular mazmunni ifodalash uchun xizmat qiladi.
Insonning badiiy – ijodiy faoliyati rang-barang bo‗lib, u san‘at turlari yoki janrlarda namoyon
bo‗ladi. Ular, o‗z navbatida, qator ko‗rinishlarga ega bo‗lishi mumkin. Umuman olganda, san‘at dunyoni
badiiy – obrazli anglashning turli, ya‘ni umumiy va o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lgan usullar
majmuasidan iborat tarixiy tizimdir.
San‘at juda qadimiy tarixga ega. U jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida mehnat jarayoni
bilan, kishilar ijtimoiy faoliyatining rivojlanishi bilan bog‗liq holda vujudga kela boshlagan.
San‘atShunoslik – keng ma‘noda jamiyatning badiiy madaniyatini, umuman, san‘atni o‗rganish,
tadqiq etish bilan Shug‗ullanuvchi ijtimoiy fanlar majmuidir. Bu majmuaga kiruvchi adabiyotShunoslik
(filologiya fanlari sirasiga ham kiradi), musiqaShunoslik, teatrShunoslik,, kinoShunoslik va tor
ma‘nodagi san‘atShunoslikdan iborat. Tor ma‘nodagi san‘atShunoslik tas‘viriy san‘at, amaliy bezak
san‘ati va me‘morchilikni tadqiq etish bilan Shug‗ullanadigan ijtimoiy fan bo‗lib, san‘atShunoslik
deganda, ko‗pincha uning Shu ma‘nosi ko‗zda tutiladi va keng ishlatiladi. Shu ma‘nodagi san‘at bir-biri
bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan uch tarmoq: a.San‘at nazariyasi; b.San‘at tarixi; v.Badiiy tanqiddan iborat.
San‘atShunoslik umuman, ana Shu tarmoqlar doirasida san‘atning borliqqa munosabati, uning
tarixiy taraqqiyoti, ijtimoiy roli, jamiyat tarixiy taraqqiyoti ob‘ektiv qonunlari bilan bog‗liqligi, ijtimoiy
tuzum va ishlab chqarish kuchlari darajasining san‘at va me‘morchilikka ta‘siri, san‘atning mazmuni va
shakllari bilan bog‗liq masalalarni o‗rganadi. San‘atkorlarning ijodiy yo‗llarini tavsiflaydi, san‘at
asarlarni tahlil etadi, ommalashtiriladi va targ‗ib qiladi.
v). Me‘morchilik
Me‘morchilik keng ma‘noda inson mehnatining muayyan sohasi sifatida juda qadim zamonlarda
paydo bo‗lib, kishilarning eng zarur turmush ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan edi. Me‘morchilik
jamiyatning amaliy foydali ehtiyojlarini qondirishni o‗zining zarur vazifasi va maqsadi qilib olingan.
Me‘morchilik – me‘morlik san‘ati inson ijodiy faoliyatining qurilish bilan bog‗liq alohida turidir.
Me‘morchilik – me‘morlik san‘ati tarixi, qonuniyatlari, nazariyasi, binolarning turi va uslubi,
kompozitsiyasi kabi qator masalalarni o‗rganuvchi san‘at sohasidir. Inson dahosi va mehnati bilan
yaratilgan muhit – turli-tuman binolar, inshootlar, shahar va qishloqlar me‘morchilik nomi bilan
yuritiladi.
Me‘morchilik davr o‗tishi bilan o‗zgarib borib, jamiyat taraqqiyotidagi tuzumlarning tub
mohiyatini o‗zida ifoda etadi. Me‘morchilik asari amaliy xizmatlari bilan bir qatorda, ma‘lum g‗oyaviy
badiiy mazmun ham ifoda etadi. Me‘morchilik mahsuloti jamiyat moddiy madaniyatining tarkibiy
qismini tashkil etadi va ayni vaqtda san‘at asari sifatida ham namoyon bo‗ladi.
356
Movarounnahrda 15-16 asrlarda Samarqand va Hirotda me‘morchilikning nodir namunalari
yaratildi. Hashamatli jamoat binolari qad ko‗tardi. ―SHohi-zinda‖ majmuasidagi maqbaralari,
SHahrisabzdagi ―Ko‗k gumbaz‖, YAssidagi ―Ahmad YAssaviy maqbaralari Shular jumlasidandir. O‗rta
Osiyo me‘morchiligi va amaliy san‘atida asriy an‘analar takomillashtirildi. Bu me‘moriy obidalarning
muhandisu me‘morlari go‗zallikning ob‘ektiv qonunlarni chuqur bilganlar va o‗z ijodlarida davrning
g‗oyasi va ruhini bera olganlar. Ularning bu me‘moriy uslubi, naqshi, o‗ziga xos bo‗yoqlar jilosi beqiyos
va takrorlanmasdir. Shu o‗rinda bobomiz Amir Temurning : ―Qudratimizga shak-Shubhangiz bo‗lsa, biz
qurdirgan binolarga boqing‖ degan so‗larini eslash kifoya.
Do'stlaringiz bilan baham: |
