Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Falsafiy antropologiya fanining mohiyati
. Inson haqidagi bilimlarni birlashtirish lozimligi 
xususida SHelerdan oldinroq ham so‗z yuritilgan edi. XIX asr o‗rtalariga kelib inson o‗ta murakkab 
struktura ekanligi, uni faqat falsafa yoki boshqa biron-bir muayyan fan metodlari bilan to‗la anglab 
etish mumkin emasligi, ya‘ni inson jamuljam holda aniq bilim predmeti bo‗la olmasligi aniq-
ravshan bo‗lib qoldi. Shuningdek, ayrim tabiiy fanlar, har biri o‗z sohasida, vaqt o‗tishi bilan 
umumiyroq xulosalarga kelishni talab etuvchi salmoqli material to‗pladi.
Bunday umumlashtirishga ehtiyoj Darvinning evolyusion nazariyasi paydo bo‗lishi bilan 
ayniqsa bo‗rtib ko‗rina boshladi. Bu nazariya insonga oid tabiiy-ilmiy tadqiqotlarga kuchli turtki 
berdi, Shuningdek materialistik falsafiy konsepsiyalar rivojlanishi uchun qo‗shimcha asos bo‗lib 
xizmat qildi.
Mazkur yondashuv tarafdorlari inson ko‗p o‗lchovli va muttasil o‗zgaruvchi mavjudot 
ekanligidan kelib chiqadi. Garchi uning muhim xususiyatlari ming yillar mobaynida o‗zgarishsiz 
qolayotgan bo‗lsa-da, ular insonning mohiyatini to‗la namoyon etmaydi. Bu yondashuv tarafdorlari 
inson o‗z oldiga Yangi va Yangi jumboqlar qo‗yayotgan, tashqi dunyoni, o‗zining undagi o‗rnini 
aniqlashga harakat qilayotgan, atrof muhitni o‗rganish orqali uni o‗z ixtiyoriga ko‗ra 
o‗zgartiradigan faol asos sifatida amal qiladigan mikrokosm hisoblanishiga ham e‘tiborni 
qaratmoqdalar. 
Boshqacha aytganda, inson bunyodkor va ayni vaqtda madaniyat mahsuli, o‗zini qolgan 
jonli dunyodan farqlash imkonini beruvchi ma‘naviyat manbaidir.
Falsafiy antropologiya tarafdorlari insonning mazkur talqinidan kelib chiqib, bu fan izchil 
ilmiy qarashlarni ilgari surishga da‘vogar bo‗la olmasligini va ayrim fanlar: psixologiya, 
sotsiologiya, biologiya va boshqa ijtimoiy fanlarning turli yondashuvlari va xulosalarini 
sintezlovchi inson haqidagi bilimlar tizimini yaratishga qaratilishi lozimligini qayd etmoqdalar. 
Ularning fikricha, bu fan o‗z predmeti sifatida inson borlig‗ini belgilaydi, uning mohiyatini va 
o‗ziga xos xususiyatlarini tahlil etib, Shu tariqa insonning o‗zini ham, uni qurshagan dunyoni ham 
falsafa nuqtai nazaridan anglab etishga harakat qiladi. «Antropologiya yoki aniqroq aytganda – 
antropologik ong nafaqat ontologiya va kosmologiyaga, balki gnoseologiya va bilish falsafasiga, 
har qanday falsafa va har qanday bilishga zamin yaratadi»
1
.
XX asrning 60-70-yillarida falsafiy antropologiya Shunday bir g‗oyaviy harakatga 
aylandiki, uning doirasida olimlar insonning hozirgi holatini nazariy jihatdan anglab etish va talqin 
qilish, uning tabiatiga nisbatan Yangicha yondashuvni ilgari surishga harakat qildilar. Bu davrda 
Yuz bergan fan-texnika taraqqiyoti va insonning o‗z ilmiy va amaliy faoliyati natijalari uchun 
javobgarlik tuyg‗usining kuchayishi falsafiy antropologiyaning rivojlanishiga qo‗shimcha turtki 
1
Бердяев Н.А. Смысл творчества. – М:, 1989. – С.293. 

---

249 
berdi. Shunday qilib, u endi inson haqidagi bilimlarning umumiyroq majmui – umumiy 
antropologiyaning tarkibiy qismiga aylandi. Bu fan turli-tuman ta‘limotlar, konsepsiyalar va 
yo‗nalishlarni o‗z ichiga oladiki, ularning orasida falsafiy yo‗nalishdan tashqari biologik, teologik 
(diniy), sotsiologik, psixologik, madaniy (etnografik), strukturalistik, pedagogik va boshqa 
yo‗nalishlarni qayd etish mumkin.
Ularning har biri, falsafiy yo‗nalishdan farqli o‗laroq, insonning muayyan bir tomonini 
yoritadi. Masalan, biologik antropologiya anatomiya, fiziologiya, irq haqidagi ta‘limot va Shu 
kabilarga tayanib, insonning qolgan barcha tirik mavjudotlardan farqini uning jismoniy tuzilishi 
nuqtai nazaridan aniqlaydi. Teologik antropologiya inson haqidagi tegishli tasavvurlarni uni Xudo 
yaratgani nuqtai nazaridan shakllantiradi. Falsafiy antropologiya esa butunlay boshqa vazifani hal 
qiladi – u vaziyatga yaxlit yondashadi va fanlararo xususiyatga ega bo‗lgan xulosalar chiqaradi.
Falsafiy bilimning tarkibiy qismi sifatida falsafiy antropologiya ijtimoiy falsafa, axloq, 
sotsiologiya va psixologiya bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, ular bilan birgalikda inson haqidagi fanlar 
majmuini tashkil etadi.