Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Baholash asosi.
Ob‘ektiv asosning mavjudligi baholashda sub‘ektivizm yo‗lida muayyan 
g‗ov-to‗siq hisoblanadi. Baholash asosi – sub‘ektga hodisani uning mazkur davrdagi yoki 
kelajakdagi ijtimoiy ahamiyati nuqtai nazaridan tavsiflash, borliq narsalari va hodisalarini saralash, 
tanlashni amalga oshirish va o‗z faoliyatining strategiyasini belgilash imkonini beruvchi mezon. 
Baholashga doir mulohazalarda baholash asosi aniq aks ettirilishi ham, implitsit tarzda, ya‘ni aniq 
bo‗lmagan ko‗rinishda ifodalanishi ham mumkin. Ammo asos – baholashning muqarrar elementi.
Baholash asosi sifatida shaxs yoki ijtimoiy guruhning bevosita ehtiyojlari, manfaatlari, 
mo‗ljallari amal qilishi mumkin. Ammo baholash zamirida andozalar, qoidalar, standartlar, ijtimoiy 
imperativlar yoki taqiqlar, me‘yorlar ko‗rinishida ifodalangan maqsadlar yoki loyihalar yotishi ham 
mumkin. Me‘yoriy tartibga solish sohasi inson faoliyati sohasi bilan deyarli mos keladi. U huquqiy 
va axloqiy me‘yorlardan tashqari qoidalar, komandalar, buyruqlar, standartlar, texnik me‘yorlar, 
xizmat tartibi va Shu kabilarni ham o‗z ichiga oladi. Me‘yorlarning o‗ziga xos xususiyati Shundaki, 
ular bir vaqtning o‗zida qadriyat sifatida ham, baholash asosi sifatida ham amal qiladi. Bu ikki 
yoqlamalik baholashga doir mulohazalar ikki yoqlamaligining sabablaridan biri hisoblanadi. Xulq-
atvorni baholashda, maqsaddan qat‘i nazar, qoidalar va me‘yorlarga formal muvofiqlik birinchi 
o‗ringa chiqqan holda, me‘yor mustaqil qadriyat sifatida ko‗pincha odatga aylanadi. SHaklan 
me‘yorlar va qoidalarga muvofiq bo‗lgan Yuzaki faoliyat ba‘zan jamoatchilik fikrida ijobiy baho 
olishi, ish manfaatlarida sermazmun faoliyat esa salbiy baholanishi mumkin.
Har qanday baholash o‗z predmetini ham, baholash sub‘ektining ehtiyojini ham tavsiflaydi. 
Sub‘ekt u yoki bu hodisani baholar ekan, o‗zining unga bo‗lgan munosabatini ham, o‗z ehtiyojini 
ham ifoda etadi. Bundan sotsiologlar tomonidan kuzatiluvchi baholarning variativligi kelib chiqadi. 
Baholar haqiqiy bo‗lishi, ya‘ni predmetning ob‘ektiv qimmatini aniq aks ettirishi va haqqoniy 
bo‗lishi, ya‘ni baholash sub‘ektining shaxsiy fikrini aks ettirishi mumkin. Baholar haqqoniy 
bo‗lishi, lekin haqiqiy bo‗lmasligi; haqiqiy bo‗lishi, lekin haqqoniy bo‗lmasligi; haqqoniy ham, 
haqiqiy ham bo‗lmasligi mumkin. Masalan, manzaraning go‗zalligi haqidagi mulohaza haqiqiy 
bo‗lishi, lekin haqqoniy bo‗lmasligi mumkin, chunki individ o‗z mulohazalari bilan suhbatdoshiga 
o‗zini nozik didli shaxs qilib ko‗rsatmoqchi bo‗lishi, manzaraning go‗zalligi esa amalda uni 
qiziqtirmasligi mumkin. 
Har bir baholashda faoliyatning turli tomonlari asos bo‗lishi mumkin: 
- me‘yoriy (muayyan me‘yorga muvofiq) baholash;
- ijtimoiy-madaniy (muayyan jamiyatning madaniy o‗ziga xosligi bilan mushtarak) 
baholash; 
- professional (mazkur kasb andozalari va qoidalariga muvofi-) baholash; 
- operatsional baholash (muayyan maqsadga erishish imkonini beruvchi operatsiyalarning 
maqsadga muvofiq majmui va ketma-ketligi).

---

226 
Har bir muayyan holda yuqorida zikr etilgan asoslardan biri yoki ularning muayyan 
uyg‗unligidan foydalanilishi mumkin bo‗lib, bu ayni bir hodisaga berilgan bahoning mazmunini 
sezilarli darajada o‗zgartiradi.
Masalan, huquq bilan tartibga solinuvchi qilmish huquqiy me‘yor nuqtai nazaridan 
baholanuvchi yuridik fakt hisoblanadi. Ayni Shu qilmish operatsion (operatsiya qay darajada 
muvaffaqiyatli amalga oshirilgani) yoki axloqiy (qilmish sub‘ekti qaysi axloqiy prinsiplarga amal 
qilgani) nuqtai nazaridan baholanishi mumkin.
Baholash asosi sanalgan me‘yorlar uning predmeti bo‗lishi ham mumkin. Ular faoliyatning 
hayot sinovidan o‗tgan usullarini mustahkamlash vositasi sifatida vujudga keladi. Ayni vaqtda 
ijtimoiy me‘yorlar allaqachon eskirgan va shaxs o‗z-o‗zini qadriyat sifatida erkin anglab etishiga 
monelik qiluvchi taqiqlar va qoidalarning manbalari bo‗lishi mumkin. Ijtimoiy me‘yorlar ijtimoiy 
amaliyotdan oqsashi ular birdan-bir maqsadga aylanishiga zamin yaratadi. Bunda insonning 
maqsadga muvofiq faoliyati o‗rnini me‘yorga ko‗r-ko‗rona amal qilish egallaydi, ayrim 
qadriyatlardan namoyishkorona ramziy foydalanish vujudga keladi. Individning ijtimoiy jihatdan 
nufuzli va me‘yoriy jihatdan maqbul guruhdagi o‗rnini aks ettiruvchi timsol o‗rinning o‗zidan 
muhimroq tus oladi. Masalan, avtomobildan transport vositasi sifatida emas, balki uning egasi 
(uning jamiyatdagi haqiqiy o‗rni qanday ekanligidan qat‘i nazar) jamiyatning «oliy» sinfiga 
mansubligidan dalolat beruvchi timsol sifatida foydalanilishi mumkin. 
Shunga qaramay aynan me‘yorlar har bir baholashda umuminsoniy va muayyan tarixiy, 
ob‘ektiv va sub‘ektiv, umumiy va xususiy omillarning mushtarakligini ta‘minlaydi. Individ yoki 
ijtimoiy guruhning ob‘ektiv holatini aks ettirgan, kishilarning amaliy faoliyati asosida vujudga 
kelgan holda, me‘yorlar tabiat va jamiyat hodisalarini baholashda o‗zboshimchalikning mavjud 
emasligini ta‘minlashga qodir. Me‘yor – inson faoliyatini yo‗lga soluvchi va boshqaruvchi, uning 
jamiyat yoki odamlar ayrim guruhlarining manfaatlari va qadriyatlariga muvofiqligini nazorat 
qiluvchi umum e‘tirof etilgan qoida. Me‘yor jamiyatda joizlik haqida mavjud tasavvurlardan kelib 
chiqib muayyan harakatlarni buyuruvchi yoki taqiqlovchi talab sifatida amal qiladi. Binobarin, 
me‘yor joizlik haqidagi tasavvurlarni o‗z ichiga oladi. Jamiyatda vujudga kelgan me‘yorlar nisbatan 
barqarorlik kasb etadi va, o‗z navbatida, baholash faoliyati jarayonlariga ta‘sir ko‗rsatadi. Sub‘ekt 
ob‘ektning amaldagi ahamiyati haqidagi tasavvuridangina emas, balki o‗z hayotida amal qiluvchi 
me‘yorlardan ham kelib chiqib baholashni amalga oshiradi. Jamiyatning rivojlanish jarayonida 
hodisalar ijtimoiy ahamiyatining o‗zgarishi va tegishli ravishda baholarning o‗zgarishi eski 
me‘yorlar tanqid tig‗i ostiga olinishiga va Yangi me‘yorlarning shakllanishiga olib keladi.