Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Jon Lokk
(ingliz faylasufi 1632-1704) cubstansiya tushunchasini tahlil qilishga nisbatan 
gnoseologik yondashuvga asos solgan. U g‗oyalar va tushunchalarning manbai tashqi dunyo, 
moddiy narsalardir, degan tezisni isbotlashga harakat qilgan. Uning fikricha, moddiy jismlarga sof 
miqdor xususiyatlarigina xos. Materiya sifat jihatidan rang-barang emas: moddiy jismlar bir-
biridan kattaligi, shakl-shamoyili, harakati va osoyishtaligi bilangina ajralib turadigan «birlamchi 
sifatlar»dir. «Ikkilamchi sifatlar» esa - hid, ovoz, rang, ta‘m. Ular narsalar bilan uzviy bo‗lib 
tuyuladi, lekin amalda bunday emas: narsalarda bunday sifatlar yo‗q. Ular, Lokk fikriga ko‗ra, 
sub‘ektda «birlamchi sifatlar» ta‘sirida vujudga keladi.
«Birlamchi» va «ikkilamchi» sifatlarni ajratish hozirgi zamon bilimi nuqtai nazaridan sodda 
va noilmiy hisoblanadi. Ammo u sub‘ektiv idealizm namoyandalari tomonidan o‗zlashtirilgan va 
o‗zining tadrijiy yakuniga etkazilgan: «birlamchi sifatlar», «ikkilamchi sifatlar» bilan bir qatorda, 
sub‘ektga bog‗liq bo‗lmagan, ob‘ektiv mazmunga ega emas, deb e‘lon qilingan.
Bilish nazariyasida J.Lokk inson ongining mazmunini hissiy tajribadan keltirib chiqarishga 
harakat qilgan. Lokk sensualizmining noizchilligidan Berkli foydalangan va tashqi tajriba omilidan 
butunlay voz kechgan 
Jorj Berkli
 (ingliz faylasufi, episkop har 1685-1753) materializm, ateizm va deizmga ochiq-
oydin qarshi chiqqan, har qanday sifatning ob‘ektiv asosini rad etgan va amalda ularni inson 
sezgilariga tenglashtirgan. Berkli fikriga ko‗ra, amalda avvalo «jonlar», ularni yaratgan Xudo, 
Shuningdek Xudo odamlar joniga joylagan «g‗oyalar» yoki sezgilar mavjud. Berkli tashqi 
dunyodagi ob‘ektivlikni sub‘ektivlik bilan bog‗laydi: u barcha narsalarni sezgilarning «uyg‗unligi» 
da ko‗radi. Berkli uchun idrok etish mumkin bo‗lgan narsalargina mavjud, barcha narsalar 
Xudoning aqlida zohirdir.
Devid YUm
(ingliz faylasufi 1711-1776) ham, J.Berkli kabi, substansiyaning materialistik 
talqiniga qarshi chiqib, ontologiya muammolarini echishga harakat qilgan. U moddiy va ma‘naviy 
substansiyaning amalda mavjudligini inkor etgan, lekin substansiya «g‗oyasi» mavjud, deb 
hisoblagan. Substansiya «g‗oyasi» deganda u ilmiy bilimga emas, balki oddiy bilimga xos bo‗lgan 
inson «idroklari majmui»ni tuShungan.
Xullas, Yangi davr falsafasi bilish nazariyasi (gnoseologiya)ning rivojlanishida ulkan qadam 
tashladi. Falsafa ilmiy metodi, insonning tashqi dunyoni bilish metodologiyasi, tashqi va ichki 
tajriba aloqalari bosh muammolarga aylandi. Olinayotgan barcha bilimlar tizimining o‗zagi 
hisoblangan haqqoniy bilimni olish vazifasi qo‗yildi. Bu vazifani hal qilishning turli yo‗llarini 
tanlash gnoseologiyaning ikki asosiy yo‗nalishi – empirizm va ratsionalizm paydo bo‗lishini 
belgiladi.