Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

irinchi yo‗l qismdan butun sari 
harakat
, 
mantiqiy mulohaza yuritishdan boshlanuvchi yo‗l. 
Bunda ilohiy mohiyat yoki dunyo 
«qism» deb, muammoning izlanayotgan echimi esa – «butun» deb olinishi mumkin.
Ikkinchi yo‗l butundan qism sari harakatdan iborat
: biz echim mavjudligini faraz qildik, u 
qanday bilishi lozimligini («butun»ni) ko‗rsatdik va so‗ng uni tahlil qildik, transsendent-immanent 
muammo echilgan sharoitda ilohiy mohiyat va dunyo qanday bo‗lishi lozimligini ko‗rishga harakat 
qildik.
Nihoyat, 
echimning uchinchi yo‗li qismlar va butunning ayniyligini, mutlaqo va barcha 
yo‗nalishlarda ayniylikni: qismlarning bir-biri bilan, ularning har biri va ikkalasining butun bilan 
ayniyligini qayd etadi
. Birinchi holda transsendentlik va immanentlik muammosining echimi 
18
Қаранг: Ибн Араби. Геммa мудрости. – М.-Бейрут, 1980. – Б.88. 
19
Ибн Араби. Геммa мудрости. – М.-Бейрут, 1980. – С.140. 
20
Там же, – С.73. 
21
Ибн Араби. Геммa мудрости. – М.-Бейрут, 1980. – С.74. 

---

76 
topilmadi, ikkinchi holda u o‗z echimini topish uchun dualizmni qabul qilishni talab etdi, uchinchi 
holda esa u echilmaydi, balki o‗z asosini yo‗qotadi.
Tasavvufning muhim jihatlari yirik musulmon ilohiyotchisi Abu Homid Muhammad ibn 
Muhammad al-Fazzoliyning (1059-1111) «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» asarida bayon etilgan. Ul zot 
dunyo qonuniyatlarini aql orqali bilishni e‘tirof etgan, lekin Ollohni aql bilan anglash mumkin 
emasligini ta‘kidlaganlar. U faqat qalb, maxsus ruhiy harakatlar — iltijo-ibodatlar ko‗magida bilib 
boriladi. Mantiq, tabiatni bilish Ollohni tanishga xalal bermasa, ular ahamiyatlidir, agar aksincha 
bo‗lsa, ularning maqomi chegaralanadi. 
Rasmiyatchilik, aqidachilikni tasavvuf ahli qabul qilmagan. Ularning fikricha, iymon-
e‘tiqodning mohiyati Ollohdan boshqa narsaga muhtoj bo‗lmaslik, hech qanday mulkning quliga 
aylanmaslik, boriga sabr-qanoat qilib yashashdir. Ollohga etishish uchun qalbni poklash, nafs 
balosidan ozod bo‗lish darkor. Ana Shundagina inson dili nur bilan to‗ladi, nuqsonlarni 
boshqalardan emas, o‗zidan izlaydigan darajaga ko‗tariladi, Haq sari yaqinlashadi, bema‘ni qarash 
va tushunchalarning qullik kishanidan o‗zini ozod qiladi, chunki inson qalbi hurdir. 
Tasavvufda