Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

 

a). Ma‘naviyat va estetik meros 


---

353 

Ma‘naviyat (arab. ma‘no, ma‘nolar majmuasi) – moddiy hayot bilan doimo yonma-yon 
yuradigan, inson, xalq va jamiyat hayotining ajralmas qismi bo‗lgan ijtimoiy hodisa; zamonaviy ijtimoiy 
tafakkur rivojida birinchi bor Prezident Islom Karimov tomonidan ilmiy-falsafiy ta‘riflanib, nazariy 
jihatdan asoslab bergan tushuncha. YUrtboshimiz bergan ta‘rifga ko‗ra, ma‘naviyat insonni ruhan 
poklanish, qalban ulg‗ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-
e‘tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‗otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir. 
Hozirgi ilm-fanda ma‘naviyat ―Ma‘naviyatShunoslik‖, ―Ma‘naviyat asoslari‖, ―Ma‘naviyat tarixi va 
nazariyasi‖, ―Etika‖, ―NafosatShunoslik‖ kabi fanlarning asosiy ketegoriyasi hisoblanadi.
109

Prezidentimizning ―YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ asarida ta‘kidlaganidek, ―Har 
qaysi xalq yoki millatning ma‘naviyatini, uning tarixi, o‗ziga xos urf-odat va an‘analari, hayotiy 
qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‗lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma‘naviy meros, madaniy 
boyliklar, ko‗hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan bo‗lib xizmat qiladi‖¹. Masalan, Imom 
Buxoriy va Imom Termiziyning diniy-ma‘rifiy merosi, Abu Ali ibn Sinoning tibbiyotga oid yoki
Mirzo Ulug‗bekning

astronomiyaga doir kashfiyotlari, nafaqat millatimiz va mintaqamizda istiqomad qilayotgan 
xalqlar, balki jahon sivilizatsiyasi, madaniyatidan o‗rin olgan bebaho ma‘naviy va estetik meros 
hisoblanadi. 

O‗zbek xalqi insoniyatning ma‘naviy kamolotiga kuchli ijobiy ta‘sir ko‗rsatgan boy madaniy 
meros, buyuk qadriyatlarning egasidir. Ota – bobolarimizdan qolgan ulkan moddiy va ma‘naviy merosni 
bir daryo deb ta‘savvur etsak, bu boradagi bilimlarimiz undan bir tomchi, xolos. Hozirga qadar o‗tmish 
ajdodlarimizning jahon fani va madaniyatiga qo‗shgan hissasi o‗zimizdan ko‗ra dunyodagi ko‗plab 
mamalakatlarda ma‘lum va mashhur edi. 

1993 – yil buyuk mutafakkir Abduxoliq G‗ijduvoniyning tug‗ilganiga 850 yil to‗lishiga
bag‗ishlangan ilmiy anjumanga Italiya davlatining 

O‗zbekistondagi elchisi so‗zga chiqib: ―Men dunyoning ko‗plab mamlakatlarida bo‗lganman. 
O‗sha yirik mamlakatlarda Shu o‗lkada yashab, jahon sivilitsaziyasi tarixida o‗chmas iz qoldirgan bir 
yoki ikki olimning nomini eshitganman. O‗zbekiston tuprog‗ida bunday buyuk siymolar Shunchalik
ko‗p yashab ijod

etganki, ularning nomini sanab chiqish ham qiyin. Shunday buyuk allomalarni
jahonga etkazib bergan mamlakatning xalqiga va tarixiga hurmat bilan qaramaslik aslo mumkin 
emas‖, degan edi. Bu fikrlarda juda katta haqiqat bor. So‗nggi o‗n yil mobaynida tariximiz va
ma‘naviy merosimizni o‗rganish borasida katta tadbirlar o‗tkazildi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, at-
Termiziy, Najmiddin Kubro, az-Zamaxshariy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek, 
Alisher Navoiy, Ahmad al-Farg‗oniy va boshqalarning tavalludiga bag‗ishlangan yirik anjumanlar 
tantanalar Shular jumlasidandir. 

O‗zbekistondagi elchisi so‗zga chiqib: ―Men dunyoning ko‗plab mamlakatlarida bo‗lganman. 
O‗sha yirik mamlakatlarda Shu o‗lkada yashab, jahon sivilitsaziyasi tarixida o‗chmas iz qoldirgan bir 
yoki ikki olimning nomini eshitganman. O‗zbekiston tuprog‗ida bunday buyuk siymolar Shunchalik ko‗p 
yashab ijod etganki, ularning nomini sanab chiqish ham qiyin. Shunday buyuk allomalarni jahonga 
etkazib bergan mamlakatning xalqiga va tarixiga hurmat bilan qaramaslik aslo mumkin emas‖, degan edi. 
Bu fikrlarda juda katta haqiqat bor. So‗nggi o‗n yil mobaynida tariximiz va ma‘naviy 
merosimizni o‗rganish borasida katta tadbirlar o‗tkazildi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, at-Termiziy, 
Najmiddin Kubro, az-Zamaxshariy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek, Alisher 
Navoiy, Ahmad al-Farg‗oniy va boshqalarning tavalludiga bag‗ishlangan yirik anjumanlar tantanalar 
Shular jumlasidandir. 

Buyuk Amir Temur bobomiz haqidagi tarixiy haqiqatning tiklanishi ham ma‘daniy hayotimizda 
ulkan voqea bo‗ldi.

Tarix haqiqatni tiklash – o‗zbek millatining obro‗-e‘tiborini tiklash, qadr-qimatini tiklash 
demakdir.
10
И.А.Каримов. ―Юксак маънавият – енгилмас куч‖, 29-бет. 

---

354 

Xalqimizda uzoq o‗tmishdan meros qolgan mehmondo‗stlik, saxiylik, tantilik, sadoqatlilik, 
poklik kabi fazilatlar milliy xususiyatning eng muhim jihati bo‗lib hisoblanadi.

Bu hislatlarni yosh avlod ongiga singdirish, ruhiyatini esa xalq durdonalari – o‗gitlarimiz 
bilan boyitish va ushbu qadriyatlarimizni e‘zozlashga o‗rgatishimiz lozim. 

Ma‘lumki, inson oilada shakllanadi. Sharqda bola tarbiyasi alohida e‘tiborda turgan, yaxshi 
tarbiya ko‗rgan kishi nihoyatda ulug‗langan. 

Tarbiyali deganda nafaqat yurish-turishi, balki shirin zabonu, ochiq chehralik ham nazarda 
tutilgan. Hadisu sharifda ―YAxshilikning chehralari ochiq, xushro‗y odamlardan kutinglar‖, deyiladi. 
Insonni har doim ma‘naviy pok bo‗lib yurishi, kiyimlarini ozoda tutishi, xushmuomala bo‗lishi hamisha 
ulug‗lanadi. Masalan, Rim arxitektura san‘atiga nazar tashlasak, ular biton qilib, uy-joy qurilishida undan 
ustalik bilan foydalanganlar, xammomlarini Shunaqa mukammal qurishganki, u erda dam olish xonalari, 
ovqatlanish zallari, xattoki, kutubxonalari mavjud bo‗lgan. YA‘ni, ular ―tanasi toza, pok odamning miyasi 
ham yaxshi ishlaydi‖, degan tushunchaga ega bo‗lganlar. Demakki, inson ko‗proq vaqtini xammomda 
o‗tkazishi uchun ham Shunday qilingan bo‗lsa ajab emas.

Fazilatlarimining yuksagi, birinchi navbatda, poklik sanaladi. Bu ruhiy ma‘naviy poklikdir. 

Donolarimiz o‗gitlarida Shunday ajoyib so‗zlar keltiriladi: ―Og‗zingni misvoq bilan 
poklading, qani endi uni g‗iybat, bo‗hton kabi so‗zlar bilan yana iflos qilmasayding...‖. Tarbiyaning 
muhim quroli nutq hisoblanadi. Shuning uchun ham insonlar o‗z nutqlarida yoqimsiz ohang bilan 
mantiqsiz so‗zlarni ishlatish, qo‗pol, behayo, beandisha so‗zlarni ishlatish bilan ularda kattalarga bo‗lgan 
hurmatni so‗ngdirmasliklari kerak.

Ba‘zan o‗quvchi, talaba yoshlarimizning ham og‗zilaridan chiqayotgan haqoratomuz 
so‗zlarni eshtib yoqa ushlaymiz. Besabr ―katta‖ lar esa ba‘zan ularga tanbeh tarzida ―bunaqa gapingni 
otangga yoki ongangga gapirasan‖, ―bunaqa beadablikni borib otangga yoki onagga qil‖, deyishadi. 
To‗xtang... biz ularga bunaqa xunuk qiliqni, hayosiz so‗zlarni hech qachon ishlatma, yomon bo‗ladi, deb 
vaqtida to‗g‗ri yo‗lga boshlashimiz kerak-ku. Axir boyagi gapimiz bilan ota-onangni behurmat qil, deb 
o‗rgatishimiz emasmi?... 

Murg‗ak tasavvurli bola ilk nomini va malakalarini biz kattalardan oladi. Agar katta 
yoshdagilari o‗zlarining xulq-odoblari, xatti-harakatlari bilan yoshlar o‗rtasida hurmat qozona olsalar, 
ularga ma‘naviyatli, madaniyatli inson sifatida ruhiy ozuqa bera oladilar. 

―Ey farzand, agar farzanding bo‗lsa anga yaxshi ot qo‗ygil, nedinkim otadan farzand 
haqlaridan biri unga yaxshi ot qo‗ymoqdir. YAna biri uldurkim, farzandingni oqil va mehribon doyalarga 
topshirgaysen, sunnat qilur vaqtda sunnat qilgaysan, qudratinga loyiq to‗y va tomosha qilgaysan hamda 
o‗qishni o‗rgatgaysan. Agar qizing bo‗lsa uni yaxshi doyalarga topshirgin, toki yaxshi parvarish qilgaylar, 
kattaroq bo‗lg‗ondan so‗ng muallimga topshirgil. Balog‗atga etgandan so‗ng harakat qilib erga bergil, 
unga shafqat va marhamat ko‗rgizgil, nedinkin qiz otaning asiri bulur...‖. ―Qobusnoma‖dan. 

Sharq allomalarini biror–bir asari yo‗qki, ularda komil inson haqida so‗z yuritilmagan 
bo‗lsin. Ularni fikricha, agar inson axloq-odobli bo‗lishini istasa yurish-turish va hayot kechirishning, 
madaniyatning me‘yorlariga rioya qilishi lozim.

Axloq va odob malakalarini puxta egallash, ota-ona, keksalarni hurmat qilish, samimiylik, 
vijdonlilik, sadoqat, o‗zaro yordam singari insoniy hislatlar millatimiz ma‘naviyat ramzi hisoblanadi. 
Milliy ruhiyatimizni aks ettiradigan o‗zaro iliq munosabat, qarindosh-urug‗chilik, mehr-muruvvat 
kabilarning barchasi xalqimizning boy madaniyati, tili, adabiyoti, san‘ati-yu obidalarida yaqqol ko‗zga 
tashlanadi.
