Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

qayta ishlanadi
» hamda «
Bu 
takrorlanish zururiyat, qonuniyatning ifodasi bo‗lishi mumkin
», degan taxminning yaratilishiga 
olib keladi. Umumiy holda ifodalangan bu taxmin bilishning keyingi bosqichida to‗liqsiz 
induksiya hosil qiluvchi umumlashmaning asosli bo‗lishini ta‘minlaydigan miqdoriy va sifatiy 
omillarning o‗zaro ta‘sirining kuchayishiga va demak, xulosaning ishonchlilik darajasining 
ortishiga olib keladi. Bunda sifatiy omil belgi takrorlanib turuvchi hodisalar mavjud bo‗lgan 
sharoitning o‗zgarib turishini taqozo etadi. O‗zgarib turgan sharoitlarda hodisa belgisining 
takrorlanishi uning zaruriy harakterga ega ekanligi haqidagi ishonchni orttiradi. Ana Shunday 
sifatiy omil amal qilgan sharoitda miqdoriy omil ham bir tipdagi hollarning ko‗p bo‗lishi (ular 
qancha ko‗p bo‗lsa, umumlashtirishi ehtimoli va natijasi Shuncha yaxshi bo‗ladi) holati ham 
mavjud bo‗lsa, xulosaning chin bo‗lishi ehtimoli ortadi. 

YUqoridagi saylov haqidagi misolga qaytadigan bo‗lsak, so‗roq natijalarining chin bo‗lish 
ehtimoli sifatiy (respondentlar tasodifan emas, balki aholining qaysi qatlamiga mansubligi, 
yoshi, jinsi va Shu kabilar xisobga olingan holda ajratib olingan) va miqdoriy (sifatiy holat bilan 
bog‗liq ravishda respondentlar soni ko‗p bo‗lsa) ko‗rsatgichlar xisobga olingan holda ortadi, 
degan xulosaga kelish mumkin. 

Shuningdek ommabop induksiya zid holatlar haqidagi faktlarni qasddan yashirgan yoki 
faktlarni avvaldan o‗ylab topib qo‗ygan xulosa uchun to‗plagan hollarda xato natijalarni beradi. 

Turli xil g‗aroyib narsalarga ishonish oqibatida hosil qilinadigan induktiv umumlashmalar, 
masalan «
ko‗z tegish
», «
yo‗lni muShuk kesib o‗tsa, ishning yurishmasligi
», «
tushda go‗sht 
ko‗rinsa, yaqin kishilardan birining kasal bo‗lib qolganligi
» haqidagi xulosalar ham ko‗pincha 
haqiqatga mos kelmaydi. 

Ilmiy induksiya ehtimoliy xulosa chiqarishning Shunday turiki, uning asoslarida birorta 
belgining bir sinfga mansub predmetlarning bir qanchasida takrorlanishi qayd etilishi bilan bir 
qatorda, u belgining sababiy aloqasi haqida ham ma‘lumot mujassamlashgan bo‗ladi va ular 
xulosada berilgan predmetlar sinfiga nisbatan hosil qilingan fikrda o‗z aksini topadi.

Ommabop induksiyadan farqli o‗laroq, ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda 
takrorlanuvchi belgi Shunchaki qayd etilib qolmasdan, balki u haqida to‗laroq ma‘lumotga ega 
bo‗lish, uning mavjud bo‗lishi sababini aniqlash uchun predmetning boshqa belgilari bilan 
bo‗lgan aloqalari, xususan, sababiy bog‗lanishlari o‗rganiladi. Ana Shuning uchun ham, ya‘ni 
hodisalarning sababini aniqlashga, ularning ifoda etuvchi qonunlarni ochishga qaratilgani uchun 

---

315 
ham to‗liqsiz induksiyaning bu turini ilmiy induksiya deb atashadi. 

Sababiy aloqadorlikni aniqlashga ancha murakkab ish, chunki u borliqda yuqorida qayd etib 
o‗tilgan hodisalar o‗rtasidagi umumiy aloqadorlikning boshqa turlari bilan birgalikda mavjud. 
Uni ilmiy bilishda «toza» holda ajratishga hamma vaqt ham osonlikcha erishib bo‗lmaydi. 
Buning uchun sababiy aloqadorlikning tabiatini, xususiyatlarini yaxshi bilish kerak. 

Sababiyat (kauzallik) ikki hodisa o‗rtasidagi zaruriy aloqa bo‗lib, muayyan sharoitda ulardan 
biri (sabab hodisa) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Uning muhim xususiyatlari 
quyidagilar: 1) aloqaning umumiyligi; 2) vaqtdagi izchilligi, birin – ketinligi; 3) aloqaning 
zaruriy harakteri; 4) sabab va oqibatning bir ma‘noli bog‗lanishda bo‗lishi. 

1. 
Sababiy aloqalarning umumiyligi
deganda, olamda hech bir hodisaning sababsiz mavjud 
bo‗la olmasligi tuShuniladi. U har qanday hodisaning o‗z holicha, boshqa hodisalardan mustaqil 
holda vujudga kela olmasligini, boshqa hodisalar bilan hodisalar ta‘sirida paydo bo‗lishi, 
o‗zgarishi, yo‗q bo‗lish hamda, o‗z navbatida, boshqa hodisalarga ta‘sir o‗tkazishini bildiradi. 
Borliqdagi har bir hodisa o‗z sababiga ega bo‗lib, uni ertami yoki kechmi bilib olish mumkin. 

Turli xil aloqalar, mavjud holatlar orasida noma‘lum bo‗lib qolayotgan sabab hodisani topish 
uchun boshqa omillar, xususan, sababiy aloqada bo‗lgan hodisalarning vaqtdagi ketma-ketligi, 
izchilligi xisobga olinishi zarur. 

2. 
Sababiy aloqadorlikda bo‗lgan hodisalarning vaqtdagi birin-ketinligi
deganda, sabab 
hodisaning oqibat (natija) hodisadan doimo oldin kelishi nazarda tutiladi. Sabab hodisa bilan 
oqibat hodisaning ro‗y berishi orasida turli muddat o‗tishii mumkin. Ba‘zan oqibat (natija) sabab 
hodisadan bir zumdan keyin paydo bo‗lishi mumkin. Masalan, o‗qning otilishi bilan u tekkan 
ob‘ektning zararlanishi o‗rtasida o‗tadigan vaqt juda qisqa, organizmga tushgan mikrob bilan u 
qo‗zg‗aydigan kasallikning vujudga kelishi o‗rtasida o‗tadigan vaqt uzoqroq (bir qancha daqiqa, 
soat, kun) bo‗ladi. Sababiy aloqadorlik ijtimoiy hayotda (masalan, kishilarning huquqiy ongi 
bilan uni shakllantirishga yo‗naltirilgan hatti-harakat), geologiyada (masalan, ma‘lum bir 
jarayonlar ta‘sirida tog‗larning paydo bo‗lishi) va boshqa Shu kabi sohalarda ancha ko‗p vaqt 
davomida amalga oshadi. 

Sabab hodisa oqibat hodisadan avval keladigan bo‗lgani uchun, u bilishda doimo oqibatdan 
oldin keladigan hodisalar orasidan qidiriladi. Bunda oqibat bilan bir vaqtda yoki undan keyin 
keladigan hodisalar istisno (eliminatsiya) qilinadi, ya‘ni chiqarib tashlanadi. 

Sabab va oqibatning vaqtdagi izchilligi, birin ketinligi hodisalar o‗rtasidagi sababiy 
aloqadorlikni aniqlashning zaruriy sharti, lekin o‗z holicha ko‗zlangan maqsadga erishish uchun 
yetarli emas. Oldinma-ketin kelgan hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikdan 
bo‗lavermaydi. Bu holat xisobga olinmasa «undan keyin, demak, Shu sababga ko‗ra» deb 
ataladigan xato (lotincha post noc, ergo propter noc) ro‗y beradi. Masalan, chaqmoq chaqish 
hodisasi momaqaldiroqning sababi deb tuShunganlar, vaholanki haqiqatda bunday emas. 
Momoqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga sabab tovush tezligining yorug‗lik tezligidan 
kamroq bo‗lishidir. Aslida esa ular bir vaqtda vujudga keladi. Xuddi Shu singari, jinoyat sodir 
bo‗lishidan avval u sodir etilgan joyda bo‗lgan kishilarning hammasi ham jinoyatchi 
bo‗lavermaydi. 

3. 
Sababiy aloqadorlikning zaruriyligi
oqibatning faqat uni vujudga keltiradigan sababning 
mavjud bo‗lganidagina paydo bo‗lishini anglatadi. Sabab hodisaning yo‗qligi oqibat hodisaning 
ham Yuzaga chiqmasligini bildiradi. Ana Shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlashda 
oqibatdan avval keladigan hodisalardan oqibat hodisani keltirib chiqarmaydiganlari olib 
tashlanadi, ya‘ni eliminatsiya qilinadi. 

4. 
Sababiyatning bir ma‘noli aloqadarlik
ekanligi muayyan sababning o‗ziga muvofiq 
keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqarishini ifoda etadi. Buni sabab va oqibat o‗rtasidagi 
aloqadorlikdagi simmetriyaning mavjudligi, ya‘ni sabab hodisaning o‗zgarishining oqibat 

---

316 
hodisaning o‗zgarishiga olib kelishini tasdiqlaydi. Sababiyatning bu xususiyati uni aniqlash 
jarayonida faqat o‗zaro birgalikda o‗zgaruvchi hodisalarni olib qolib, qolganlarini chiqarib 
yuborishga undaydi. 

Ana Shuning uchun ham sababiy aloqadorlikni aniqlash empirik tadqiqotlar natijalarini 
samarali tahlil qilishga imkon beruvchi prinsiplarni qo‗llash taqozo etadi. Ular sababiy 
aloqadorlikda bo‗lgan hodisalarni ularning borliqdagi tabiiy mavjud bo‗lish sharoitidan «ajratib 
olib», maxsus bilish sharoitlarida o‗rganishga imkon beradi. Xususan: 

1. Oqibatdan avval kelgan hodisa murakkab strukturaga ega, u b, c, d, va hokozo holatlardan 
tashkil topgan deb xisoblanadi. 

2. Mazkur holatlarning har biri mustaqil holda mavjud va boshqalar bilan o‗zaro ta‘sirda 
bo‗lmaydi deb qaraladi. 

3. Qayd etilgan holatlar mavjud bo‗lishi mumkin bo‗lgan holatlarning tugal to‗plami deb 
olinadi.

Bu prinsiplar bilan bir qatorda sababiy aloqadorlikni aniqlashning boshqa bir qancha 
metodlari ham mavjud. Ular mantiqda ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi.