Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

 
2.
 
Optimizm. Skeptitsizm. Agnostitsizm. Ilmiy va ijtimoiy bilim 
Bilish jarayoni rivojlanish qonuniyatlarining shakllari, haqiqatning tagiga etish imkoniyatlari 
nuqtai nazaridan o‗rganiladi. Uning har xil modellari, yondashuvlari mavjud. Materialistik modellar 
zamirida dunyoning inson ongida aks etish tamoyillari: Demokritda – obrazlar (eydoslar), Yangi 
davr faylasuflarida – sensor signallari, Berklida – sub‘ektning sezgilari yotadi. Leybnits bilishni 
ilohiylashtirilgan g‗oyaning inson tug‗ma tushunchalariga ta‘siri deb hisoblagan. Gegel taklif qilgan 
modelning zamirida mutlaq g‗oyani anglash yotadi. Max, Avenarius va boshqa sub‘ektiv 
idealistlarda (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) bilish jarayoni – bu sezgilarning bo‗sh va tejamli 
aloqasini amalga oshirishdir.
Inson aqli bilish pillapoyasidan yuqoriga ko‗tarilar ekan, har bir Yangi pog‗onada qayta-qayta 
quyidagi savolga javob topishga harakat qiladi: dunyoni bilish mumkinmi?, bilishning chegaralari 
bormi? Falsafada bu savollarga javob beruvchi uch asosiy yo‗nalishni farqlash mumkin: optimizm, 
skeptitsizm va agnostitsizm (Kant va boshqalar). 
Optimistlar
dunyoni bilish mumkinligini 
ta‘kidlaydilar,
agnostiklar,
aksincha, buni rad etadilar
(I.Kant – «narsa o‗zida»). 
Skeptiklar
dunyoni bilish mumkinligini inkor etmaydilar (XVIII asrda D.YUm), biroq bilimning haqiqiyligiga 

---

171 
Shubha bildiradilar. 
Odatda, skeptitsizm paradigmalar, qadriyatlar, ijtimoiy tizimlar va hokazolar 
o‗zgarayotgan davrda (yoki uning arafasida), ilgari haqiqiy deb hisoblangan xulosalar fan va 
amaliyot olgan Yangi ma‘lumotlar nuqtai nazaridan soxta, asossiz bo‗lib chiqqan holda ravnaq 
topadi. Skeptitsizm psixologiyasiga xos xususiyat Shundan iboratki, u darhol nafaqat eskirgan, 
balki Yangi, shakllanayotgan fikrlar, g‗oyalarni ham toptay boshlaydi. Bu psixologiya zamirida 
tadqiqotchining Yangilikka tashnaligi va inson tafakkurining kuchiga bo‗lgan ishonch emas, balki 
qachondir qabul qilingan «qulay» tamoyillarga tayanish yotadi. Skeptitsizm ta‘limot sifatida, hech 
Shubhasiz, zararlidir, chunki u insonning bilish borasidagi deyarli barcha imkoniyatlarini kamsitadi. 
Bilimga chanqoq bo‗lgan, bilishga harakat qilayotgan odam optimist: «Men buning nimaligini 
bilmayman, biroq bilishga umid qilaman», deydi. Agnostik esa, «Men buning nimaligini 
bilmayman va hech qachon bila olmayman», deb ta‘kidlaydi. Yuzaki skeptitsizm, ko‗r-ko‗rona 
fanatizm kabi, dunyoqarashi tor odamlarda ko‗p uchraydi. F.Laroshfuko ta‘biri bilan aytganda, 
kaltabin odamlar odatda o‗z dunyoqarashi doirasidan chetga chiqadigan hamma narsani qoralaydi. 
Biroq oqilona darajadagi skeptitsizm foydali va hatto zarur. Bilish usuli sifatida skeptitsizm Shubha 
shaklida amal qiladi, bu esa haqiqatning tagiga etish sari tashlangan qadamdir. Shubha eskirgan, 
qotib qolgan aqidalardan voz kechadi, ularga putur etkazadi. U – rivojlanayotgan fanning muhim 
unsuri. Bilimsizlik qayd etadi va inkor qiladi, bilim – Shubhalanadi.
Biroq bu uch yo‗nalishni farqlash, bizningcha, masalani soddalashtirishdan boshqa narsa emas. 
To‗g‗ri, agnostiklar dunyoni bilish mumkinligini inkor etadilar, ammo bu ko‗r-ko‗rona, hech 
narsaga asoslanmagan inkor etish emas. Ular ko‗rsatayotgan ko‗pgina savollarga chindan ham hali 
javob topilmagan. Agnostitsizmga olib keluvchi asosiy muammo Shundan iboratki, narsa yoki 
hodisani bilish jarayonida bu narsa yoki hodisa albatta bizning tafakkur va sezgi a‘zolarimizda aks 
etadi. Bu narsa yoki hodisa bizning tafakkur va sezgi a‘zolarimizda aks etish natijasida qanday 
ko‗rinish kasb etgan bo‗lsa, biz ular haqida Shunday ma‘lumotga ega bo‗lamiz. Narsalar va 
hodisalar aslida qanday ekanligini biz bilmaymiz va bilishimiz mumkin ham emas. Qarshimizda 
bosh-adog‗i yo‗q dunyo yastanib yotadi, biz esa unga o‗z formulalarimiz, modellarimiz va 
tushunchalarimiz bilan yaqinlashib, cheksizlikni o‗z tasavvurlarimiz bilan ilg‗ab olishga harakat 
qilamiz. Tushunchalar, kategoriyalar va nazariyalar «tugunlari»ni qay darajada qattiq qilib 
tugmaylik, dunyoni tushunib etishga Shu yo‗sinda da‘vogar bo‗lishimiz to‗g‗rimi? Bundan chiqdi, 
biz o‗z bilish usullarimiz bilan chegaralangan dunyoda yashaymiz va olam haqida haqqoniy bir gap 
aytishga qodir emasmiz.
Biroq bilish fanining rivojlanishi agnostitsizmning bu amaliy xulosasini har qadamda rad etadi. 
Masalan, pozitivizm asoschisi O.Kont insoniyat Quyoshning kimyoviy tarkibini aniqlashga qodir 
emas, deb ta‘kidlagan edi. Biroq keyinchalik spektral analiz yordamida Quyosh tarkibi aniqlandi. 
XIX asr fanining ba‘zi bir namoyandalari atomlar amalda mavjud emas, ular faqat tafakkur mahsuli, 
deb hisoblar edi. Biroq E.Rezerford atomlar amalda mavjud ekanligini isbotlab berdi, oradan yarim 
asr o‗tgach, genlarning keng kimyoviy tarkibi aniqlandi.
Shunga qaramay, bugungi kunda ham agnostik xulosalarni neopozitivizm, fenomenologiya, 
ekzistensializm, pragmatizm va hokazolarda kuzatish mumkin. Ularning agnostitsizmi nafaqat 
gnoseologik xususiyatga ega bo‗lgan sabablar, ichki mantiq bilan, balki ma‘lum darajada D.YUm 
va O.Kont falsafasi boshlab bergan an‘ana bilan ham belgilanadi. Agnostsizm haqida so‗z borar 
ekan biz beixtiyor I. Kantga murojaat qilamiz. 
Kant agnostitsizmining qisqacha mazmuni quyidagicha: biz biladigan narsa (fenomen) va o‗z 
holicha mavjud bo‗lgan narsa (noumen) mutlaqo har xildir. Biz hodisalar mohiyatini qay darajada 
teran anglamaylik, bizning bilimimiz baribir o‗zicha mavjud bo‗lgan narsalardan farq qiladi. 
Shunday qilib, I. Kant fikricha, bizning ongimiz, hissiyotimiz, tafakkurimizga bog‗liq bo‗lmagan 
narsalar olami mavjud. Uni faylasuf «narsa o‗zida» sifatida ta‘riflaydi. I.Kantning fikricha, bilish 
jarayoni «narsa o‗zida»ning sezgi a‘zolarimizga bevosita ta‘siri ostida his-tuyg‗uning uyg‗onishidan 
boshlanadi. Vaholanki, his-tuyg‗ular, tushuncha va hukmlar o‗z holicha «narsa o‗zida» haqida 
muayyan nazariy bilim berishga qodir emas. Lekin bundan ishonchli bilim yo‗q ekan, degan 
xulosaga kelmaslik kerak. Matematika va tabiatShunoslik aynan Shunday ishonchli bilim 
manbaidir. Ammo ular qay darajada ishonchli bo‗lmasin, «narsa o‗zida» haqidagi haqiqiy bilim 

---

172 
bo‗la olmaydi. Kant bizning tafakkurimizda shakllangan tushunchalar «narsa o‗zida»ni qay 
darajada to‗g‗ri yoki noto‗g‗ri aks ettira oladi, degan savolga aniq javob mavjud emas, deb 
ta‘kidlaydi.
Gnoseologik relyativizm
– 
borliq hodisalari va voqealarini bilish o‗zgaruvchanligi, 
o‗tkinchiligini mutlaqlashtiruvchi agnostitsizmning yo‗nalishlaridan biridir
. Relyativizm 
tarafdorlari dunyoda hamma narsa o‗tkinchi, haqiqiy dunyoviy darajada ham, hattoki ilmiy darajada 
ham bizning olam hodisalari haqida olgan faqat Shu paytdagi bilimlarimizni ifodalaydi, kecha 
haqiqat deb hisoblangan narsa bugun ishtiboh, xato sifatida tan olinadi: xuddi dori kabi, haqiqatning 
ham saqlanish muddati bor. Nisbiy mushohadalar bundan ham omonatroq. Bu ijtimoiy hayotda, 
axloq normalari va estetik didlarda ayniqsa yaqqol seziladi. YAqindagina shak-Shubhasiz deb 
e‘tirof etilgan narsa endi do‗zaxdan chiqqan balo sifatida inkor etiladi. Baholar kaleydoskopdagi 
rangli dog‗lar kabi o‗zgaradi. Bundan go‗yo bilish jarayoni – muvaffaqiyatsizlikka uchrashi tayin 
bo‗lgan haqiqat ketidan «quvish», degan umumiy xulosa chiqariladi. Bizning barcha bilimlarimiz 
go‗yo noaniqlik va nohaqiqiylik dengizida suzadi, u faqat – va faqat – nisbiy, shartli konvensial 
(lotincha «conventional» - shartnomaga muvofiq) va sub‘ektivdir.
Skeptiklarga xos bo‗lgan bu yondashuv antik davrdayoq Yuzaga kelgan. Dunyoda hamma 
narsa Shu qadar tez o‗zgaradiki, unda mutlaqo o‗zgarmas bo‗lgan hech narsa mavjud emas, deb 
hisoblagan Kratil ta‘limoti ashaddiy relyativizmga misol bo‗lishi mumkin.
Barcha bilimlarimizni faqat nisbiy deb hisoblash, mohiyat e‘tibori bilan, bilishda 
o‗zboshimchalik hukm surishini tan olish bilan barobardir. Bu holda bilish nisbatan o‗zgarmas, 
ishonchli narsalar mavjud bo‗lmagan, haqiqat bilan ishtiboh o‗rtasida farq qolmaydigan, har qanday 
qoida va tamoyilga ishonch yo‗qoladigan, binobarin, hayotda hech narsaga amal qilib bo‗lmaydigan 
uzluksiz oqimga aylanadi. Bilish nazariyasida mutlaq relyativizm – bu tafakkur «boyligi»ning 
namoyon bo‗lish shakllaridan biri. Unga quyidagi mushohada xos: haqiqat albatta mutlaq bo‗lishi 
kerak, agar haqiqat mutlaq bo‗lmasa, u haqiqat emas. Bu fikr zamirida nafaqat nisbiy, balki mutlaq 
haqiqatga ham ishonchsizlik yotadi. Relyativizm namoyandalari odatda haqiqiy deb hisoblangan 
qoidalar keyinchalik soxta deb inkor etilgan va aksincha, soxta deb hisoblangan qoidalar fan 
rivojlanishi jarayonida haqiqiy deb e‘tirof etilgan hollar fan tarixida ko‗p ekanligiga ishora qiladilar. 
Ilmiy bilishning harakat yo‗li – amalda to‗g‗ri chiziq emas, balki kesimlarida yanglishish hollari 
Yuz berishi mumkin bo‗lgan egri chiziqdan iborat. Biroq bu bizning barcha bilimlarimiz safsata 
ekanligini isbotlamaydi. Relyativist «bilimda nisbiylik unsuri mavjud» degan to‗g‗ri qoidani «bilim 
doimo nisbiydir», binobarin, bilim kerak emas, degan yanglish qoidaga almashtiradi. «Bu eng 
yomon fikr: agar men hamma narsani bila olmasam, men hech ish qilmayman»
72
.