Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Klassik dialektika. 
Klassik dialektikaning o‗ziga xos xususiyatlarini qayd etib o‗tamiz. 
Birinchidan, klassik dialektika dunyoni tushunishning Shunday bir usuliki, bunda borliq narsalar va 
hodisalarning umumiy o‗zaro aloqasi, ularning bir-birini taqozo etishi va muttasil o‗zgarishi nuqtai 
nazaridan anglab etiladi. Ammo Shuni yodda tutish kerakki, dialektika har qanday o‗zgarish, har 
qanday harakat nazariyasi emas, balki o‗zgarishlarning faqat bir shakli – rivojlanish nazariyasi 
hisoblanadi. Dialektika rivojlanishning teran, to‗laqonli va mazmunan boy nazariyasidir. U 
o‗zgarish holatida bo‗lmagan biron-bir narsa tabiatda ham, jamiyatda ham, tafakkurda ham mavjud 
emas, chunki barcha mavjud narsalar o‗z ichki ziddiyatlariga ega va ular bu narsalarni o‗zgarishga, 
Yangi shakl-shamoyil kasb etishga, rivojlanishga majbur qiladi, deb o‗rgatadi.
Ikkinchidan, dialektika ob‘ektiv va sub‘ektiv dialektikaning mavjudligini tan oladi.
Ob‘ektiv dialektika – bu tabiiy va ijtimoiy hodisalarning o‗zaro aloqasi va rivojlanishi. U 
sub‘ektdan, inson va insoniyatdan qat‘iy nazar mavjuddir. Sub‘ektiv dialektika – bu sub‘ektning 
fikrlash dialektikasi va uning ob‘ektiv dunyoni bilishi. Ob‘ektiv va sub‘ektiv dialektikaning o‗zaro 
nisbati qanday? Materialistik davr nuqtai nazaridan sub‘ektiv dialektika ob‘ektiv dialektikani aks 
ettiradi. Ob‘ektiv va sub‘ektiv dialektika mazmunan bir-biriga mos keladi (ularning umumiy jihati 
mazmun – borliq rivojlanishining yagona dialektik qonuniyati). Biroq, Shu bilan bir vaqtda, ular 
shaklan bir-biridan farq qiladi, chunki tafakkur, borliqning boshqa sohalari bilan taqqoslaganda, 
rivojlanishning o‗z ichki mantiqiga ega. Ob‘ektiv dialektika tafakkurda, sub‘ektiv va ideal 
shakllarda aks etadi.
Ob‘ektiv va sub‘ektiv dialektika-qarama-qarshiliklar, lekin bu qarama-qarshilik ijtimoiy-
tarixiy amaliyotda «yo‗qoladi». Hamonki sub‘ektiv dialektika ob‘ektiv dialektikani aks ettirar ekan, 
inson ob‘ektiv dialektikani bilish va Shunga muvofiq o‗zining izchil amaliy faoliyatini tashkil etish, 
bu faoliyat jarayonida ob‘ektiv dunyoni va o‗zini o‗zi o‗zgartirishga qodir. Inson va jamiyat 
amaliyotida bilimlar in‘ikos shaklidan faoliyat shakliga aylanadi.
Uchinchidan, fan sifatidagi dialektikaning ichki mazmuni va mantiqiy «poydevori» uning 
tamoyillari, qonunlari va kategoriyalarini yaratadi. Dialektika jamuljum holda ob‘ektiv dunyoni va 

---

143 
uni uzluksiz o‗zgarish va rivojlanish jarayonida bilishni aks ettiruvchi tamoyillar, qonunlar va 
kategoriyalar tizimi sifatida tavsiflanadi. Bunda tamoyillar deganda umumiy va universal, asosiy 
g‗oyalar tizimida boshqa barcha elementlarning roli va mazmunini belgilovchi mezonlar 
tuShuniladi. Dialektikaning hozirgi konsepsiyalarida aloqa tamoyili va rivojlanish tamoyili ayniqsa 
muhim rol o‗ynaydi. Dialektika qonunlari rivojlanish jarayonidagi umumiy muhim aloqalarni aks 
ettiradi. Ular dialektikaning nazariyasini yaratishda muhim metodologik funksiyani bajaradi. 
Dialektikada umumiy qonunlar uchta: dialektik ziddiyatlilik qonuni, miqdor va sifat 
o‗zgarishlarining bir-biriga o‗tishi qonuni hamda inkorni-inkor qonuni. Dialektika kategoriyalari – 
bu eng fundamental, asosiy tushunchalar bo‗lib, ularda va ularning yordamida falsafiy fikrlash 
amalga oshiriladi. (Dialektika tamoyillari, qonunlari va kategoriyalarini biz quyida atroflicha ko‗rib 
chiqamiz.)
To‗rtinchidan, dialektikaning o‗ziga xos xususiyati Shundaki, u nazariya vazifasini ham, 
metodologiya vazifasini ham bajaradi. Dialektika qonunlari, kategoriyalarining mazmuniga va 
bilish jarayonining amal qilish va rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq fikrlovchi sub‘ektga 
qo‗yiladigan tegishli talablar shakllantiriladi va Shu tariqa unga bilish faoliyatida yo‗l ko‗rsatiladi. 
Ko‗rsatilgan sub‘ekt borliqni bilish va amalda o‗zgartirish masalalarida amal qilishi lozim bo‗lgan 
tegishli normalar va qoidalar ham ishlab chiqiladi. Dialektika bergan metodologik jihatdan to‗g‗ri 
mo‗ljallar tadqiqotning to‗g‗ri yo‗lini tanlashga, ko‗p sonli xatolarni chetlab o‗tishga, ortiqcha ish, 
keraksiz harakatlarga kuch va qimmatli vaqtni behuda sarflamaslikka yordam beradi.
Shunday qilib, hozirgi talqindagi dialektika-bu: