Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Immanuil Kant
 (1724-1804) nemis klassik falsafasining asoschisi.
Kant konsepsiyasi: «Sof aql tanqidi» (1781), «Amaliy aql tanqidi» (1788), «Mulohaza 
yuritish qobiliyatining tanqidi» (1790)asarlarida, Shuningdek faylasuf ijodining o‗ziga xos 
sarhisobi sanaluvchi – «Sof aql chegaralarida din» (1793) kabi kitoblarida bayon etilgan. Kant 
bilish nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat. Kant fikricha bilish jarayoni uch 
bosqich: 1) sezgilar darajasida bilish, 2) idrok, 3) aqldan o‗tadi.
Bilishning birinchi bosqichi -sezgilar darajasida inson narsaning mavjudligini biladi, idrok 
yordamida uni fikrlaydi. Narsani haqiqiy bilish aynan Shu ikki bosqichni sintez qilishni talab etadi. 
Idrok darajasidagi bilishning quroli – kategoriyalar. Ular idrokka ichdan xos. Hodisalar rang-
barangligi kategoriyalar tizimida aks etadi. Kategoriyalar yordamida inson bilimi tasodifiy empirik 
emas, balki umumiy zarur, ya‘ni ilmiy xususiyat kasb etadi. Ilmiy bilim kategorial bilimdir. Biroq 
Shundan so‗ng Kant sub‘ektiv idealist sifatida mulohaza yuritadi: idrok tabiat qonunlarini 
ochmaydi, balki ularni tabiat uchun belgilaydi. Kant fikriga ko‗ra, kategoriyalar birligi va ularning 
bilish (sintez qilish) qobiliyati zamirida dunyoning ob‘ektiv moddiy birligi emas, balki o‗zlikni 
anglashning transsendental birligi yotadi.
Idrok etish – bilishning ikkinchi bosqichi. Idrokning kuchi uning sintez qilish qobiliyatida 
namoyon bo‗ladi. Biroq bu to‗liq, cheksiz qobiliyat emas. Idrok tajriba chegarasidan tashqariga 
chiqa olmaydi. Biroq idrok o‗z chegaralarini o‗zi bilmaydi. U doim bu chegaralardan chetga 
chiqadi, ya‘ni hodisalar dunyosidan o‗zidagi narsalar dunyosiga kirishga harakat qiladi. Biroq 

---

116 
tajriba chegaralarini tark etgach (Shu tariqa idrok emas, balki aqlga aylangach), u echib bo‗lmas 
ziddiyatlar sohasiga tushib qoladi, uning mulohazalari esa muqarrar tarzda xom xayolga aylanadi.
Aql – bilish jarayonining uchinchi, oliy bosqichi. U hissiyot bilan bevosita emas, balki 
bilvosita – idrok orqali bog‗lanadi. Aql bilishning oliy bosqichi bo‗lsa-da, idrokka ko‗p jihatdan 
yutqizadi. U tajribaning mustahkam zaminidan ajralgach, dunyoqarash darajasidagi savollarning 
birortasiga ham uzil-kesil – ha yoki yo‗q deb javob bera olmaydi. Dunyo vaqtda va makonda 
boshlanadimi yoki u cheksiz va boqiymi? Inson joni boqiymi yoki foniymi? Iroda erkinligi mavjudmi 
yoki dunyoda hech qanday erkinlik mavjud emas, hamma narsa tabiiy zarurat qonuniga ko‗ra Yuz 
beradimi? Xudo bormi yoki yo‗qmi? Idrok bunday savollarni bera olmagan bo‗lardi. Aql esa 
bunday savollarni beradi, biroq ularga javob topa olmaydi. Uning da‘volari imkoniyat darajasida 
emas. Sof nazariy aql o‗z mag‗lubiyatini tan olishi lozim, chunki u o‗zidagi narsalarni bila olmaydi. 
Ammo nima uchun u Shunga qaramay bilishning oliy bosqichi deb e‘tirof etiladi? Shuning 
uchunki, aqlning sof g‗oyalari (Kant ularni tamoyillar deb nomlagan) bilishda oliy tartibga solish 
vazifasini bajaradi. Ular idrokka yo‗l ko‗rsatadi. Aql g‗oyalarini ufq chizig‗iga o‗xshatish mumkin: 
garchi bu chiziqqa etib bo‗lmasa-da, u insonga makonda mo‗ljal olish, ko‗zlangan maqsad sari 
to‗g‗ri harakatlanish imkonini beradi. Shunga qaramay, Kant bilish nazariyasida metafizik bo‗lib 
qoldi: u aqlning ziddiyatliligi (ya‘ni cheksizlikning ziddiyatliligi)ni uning ojizligi, narsalar 
mohiyatini anglashga qodir emaslik belgisi sifatida talqin qildi. Holbuki, bu amalda, Gegel 
keyinroq ko‗rsatganidek, aqlning qudratli kuchidan dalolat beradi.