Ўзбекистон республикаси мактабгача таълим вазирлиги мактабгача таълим ташкилотлари директорлари ва мутахассисларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти

Нутқини ривожлантириш методикасининг назарий асослари

Нутқни ривожлантириш методикасининг назарий асослари:

тил, нутқ, нутқий фаолият. Тил – бу ижтимоий ҳодисадир. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида яшаётган ҳар бир халқнинг она тили унинг миллий ўзига хослиги ва маънавий маданиятининг ёрқин кўрсаткичидир. Тил тафаккур билан монанд боғлангани ҳолда онгни шакллантиради.

Нутқ ва тафаккур ўртасидаги боғлиқлик нафақат психологик жараёнларнинг чуқур босқичларида, балки ижтимоий ҳодисалар даражасида ҳам намоён бўлади. Сўзнинг инсонга, унинг хулқ-атворига кўрсатадиган таъсири барчага яхши маълум. «Гарчи тил билан тафаккур бир-бирисиз яшай олмаса ҳам улар ўзида айнан бир ҳодисани ифодаламайди. Тафаккур – обектив борлиқнинг интиҳоси, тил эса – ифода усули, фикрни бошқа кишиларга бериш ва мустаҳкамлаш воситаси. Сўз билан тушунча диалогик тарзда бир-бирини тақозо этади16. Ҳозирги пайтда мамлакатимизда тиллар ўртасидаги ўзаро муносабатларда икки тамойил мавжуд: бир томондан, миллий тилларнинг янада ривожланиши ва такомиллашуви, ўзга томондан эса – ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги аҳамиятининг ошиши рўй бермоқда. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва юзага келган иқтисодий эҳтиёжлар мамлакатдаги кўп сонли аҳолининг она тили бўлган ўзбек тилини давлат тили сифатида ўрганишни шарт қилиб қўйди, бу эса кўп миллатли жамият шароитида катта ижтимоий аҳамият касб этади. Тилдан фойдаланиш – бу ижтимоий фаолиятнинг муайян тури соҳасида кишиларнинг ўзаро мулоқотидир. Ҳозирги давр нуқтайи назаридан олиб қаралганда қуйидагилар энг муҳим соҳалар ҳисобланади:

– хўжалик фаолият соҳаси; – ижтимоий-сиёсий фаолият соҳаси; – маиший соҳа; – уюштирилган мулоқот соҳаси; – бадиий адабиёт соҳаси; – оммавий коммуникация соҳаси; – эстетик таъсир кўрсатиш соҳаси; – халқ оғзаки ижодиёти соҳаси; – илм-фан соҳаси; – иш юритишнинг барча турлари соҳаси; – шахсий истиқбол соҳаси; – диний соҳа. Биз кўриб чиқаётган жиҳатдан олинганда эса энг долзарби маиший соҳа ва уюштирилган таълим соҳасидир. Кўп йиллик амалиёт шуни кўрсатдики, болаликда билингвизм (икки тиллилик) бола ҳаётида ҳар бир тилнинг тутган ўрнига, унинг икки тиллиликдан қайси вазиятларда ва қай даражада фойдаланишига боғлиқ ҳолда шаклланади.