Ўзбекистон республикaси иқтисодий тaрaқҚиёт

Рентабеллик даражаси. 
Тармоқлар бўйича ихтисослашув жараёнларининг 
маромийлиги ва барқарорлигини таъминлаб турувчи асосий бозор дастаги –
тармоқдаги рентабеллик даражаси ҳисобланади. Рентабеллик даражаси қанчалик 
юқори бўлса, тармоққа интилувчи тадбиркорлик капитали ҳажми ҳам шу қадар 
кўп бўлади ва аксинча.
Бироқ, олдинги ўринларда таъкидлаб ўтилганидек, бугунги кунда 
Ўзбекистонда иқтисодиёт тармоқлари бўйича кичик бизнес корхоналарининг 
рентабеллик даражаси уларнинг ихтисослашув жараёнларини тартибга солувчи 
дастак сифатида самарали таъсир кўрсатмаяпти (1
-
жадвал).
1-
жадвал
 
Ўзбекистонда иқтисодиёт тармоқлари бўйича кичик бизнес 
корхоналарининг рентабеллик даражаси
1
 
Тармоқлар
 
Сотилган маҳсулот 
(иш, хизмат)лар 
таннархи, млрд. 
сўм
 
Фойда солиғини 
тўлагунга қадар 
фойдаси (зарари), 
млрд. сўм
 
Рентабеллик 
даражаси, %
 
2018 
2019 
2018 
2019 
2018 
2019 
Республика бўйича
135629,5 
195373 
26365,6 
22798 
19,4 
11,7 
Қишлоқ, ўрмон ва 
балиқ хўжалиги
2503,8 
4870,6 
255,9 
235,9 
10,2 
4,8 
Саноат
52028,3 
63903,8 
11298,7 
7827,4 
21,7 
12,2 
Қурилиш
22703,7 
32619,5 
3586,1 
2737,4 
15,8 
8,4 
Савдо
49743,7 
80080,8 
7053,6 
6899 
14,2 
8,6 
Ташиш ва сақлаш
2089 
3169,2 
810,1 
682 
38,8 
21,5 
Яшаш ва 
овқатланиш бўйича 
хизматлар
1670 
2608,9 
160,6 
535 
9,6 
20,5 
Ахборот ва алоқа
807,9 
1136,3 
630,2 
667,1 
78,0 
58,7 
Молиявий ва 
суғурта фаолияти
191,9 
569,3 
412,6 
604,7 
215,0 
106,2 
Таълим
165,5 
266,5 
54 
88,4 
32,6 
33,2 
Соғлиқни сақлаш 
ва ижтимоий 
хизматларни 
кўрсатиш
458,2 
632,3 
139,9 
179,5 
30,5 
28,4 
Санъат, кўнгил 
очиш ва дам
олиш
132,4 
185,8 
-4 
29,2 
-3,0 
15,7 
1
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан 
ҳисобланган
. 

---

186 
Бошқа турлари
3135,1 
5330,3 
1967,9 
2312,5 
62,8 
43,4 
1-
жадвал маълумотларидан кўринадики, республикада 2019 йилда 
иқтисодиёт тармоқлари бўйича кичик бизнес корхоналарининг рентабеллик 
даражаси ўртача 11,7%ни ташкил этган. Бироқ, тармоқлар бўйича рентабеллик 
даражасининг фарқланиш диапазони жуда катта. Жумладан, ушбу кўрсаткич 
молиявий ва суғурта фаолиятида 215 фоизни,
ахборот ва алоқа тармоғида 78 
фоизни,
ташиш ва сақлашда 38,8 фоизни, таълим соҳасида 32,6 фоизни ташкил 
этган. Аксинча, санъат, кўнгил очиш ва дам олиш соҳасида манфий ишора 
кузатилган. Яшаш ва овқатланиш бўйича хизматлар (9,6%), қишлоқ, ўрмон ва 
балиқ хўжалиги (10,2%), савдо тармоғида (14,2%) ўртача кўрсаткичдан паст 
бўлмоқда. Яъни, кичик бизнес корхоналарининг иқтисодиёт тармоқлари бўйича 
рентабеллик даражаси паст кўрсаткичдан юқори кўрсаткич томон 
ҳаракатланишига
таъсир ўтказгани йўқ.
Таҳлиллардан кўринадики, мамлакатимиз тармоқ фаолиятларидаги 
рентабеллик даражасининг ўзгариши билан тармоқдаги кичик бизнес 
корхоналари сонининг ўзгариши ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд эмас. 
Фикримизча, бунинг асосий сабаблари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш 
мумкин:
1) рентабеллик даражаси юқори бўлган молия ва суғурта, ахборот ва алоқа,
ташиш ва сақлаш, таълим тармоқларида фаолият юритиш учун махсус рухсат 
(лицензия) талаб этилиши;
2) шунингдек, ушбу тармоқ ходимларидан аксарият ҳолларда тор 
мутахассислик малака ва кўникмалари тақозо этилиши; 
3) санъат, кўнгил очиш ва дам олиш тармоғидаги айрим фаолият 
турларининг бозор
тавсифига эга эмаслиги; шу билан бир қаторда, мазкур 
тармоқдаги иқтисодий фаолият натижаларининг тўлиқ ҳисоби юритилмаслиги 
ва ҳ.к.
Мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқлари бўйича кичик бизнес 
корхоналарининг рентабеллик даражаси уларнинг ихтисослашув жараёнларини 
тартибга солувчи дастак сифатида самарали таъсир кўрсатишини таъминлаш 
учун, фикримизча қуйидаги чора
-
тадбирларни амалга ошириш лозим:
- 
ҳар бир тармоқнинг ишлаб чиқариш харажатлари ҳамда молиявий 
натижаларининг тўғри, аниқ ва тўлиқ ҳисобга олинишини
таъминлаш;
- 
муайян тармоқ кичик бизнес корхоналари фаолиятида лицензиялаш 
амалиёти тармоқдаги рақобат муҳитини сусайтириб, монопол фойда олиш 
имконини яратиш имконияти пайдо бўлган ҳолатларда лицензия талабларига 
маълум даражада “юмшатиш” меъёрларини киритиш. Чунки “Фаолиятнинг 
лицензияланадиган турлари жумласига амалга оширилиши фуқароларнинг 
ҳуқуқлари
ва қонуний манфаатларига, соғлиғига, жамоат хавфсизлигига зарар 
етказиши мумкин бўлган ҳамда тартибга солиб турилиши лицензиялашдан 

---

187 
ташқари усуллар билан амалга оширилиши мумкин бўлмаган фаолият турлари 
киради”
1
; 
- 
иқтисодиётнинг муайян тармоқларида тор мутахассисликка эга ходимлар 
тақчиллигини камайтириш мақсадида турли хил ўқитиш, малака ошириш ва 
қайта
тайёрлаш муассасаларининг фаолиятини йўлга қўйиш ва ҳ.к.