Ўзбекистон республикaси иқтисодий тaрaқҚиёт

№
 
Ҳудудлар
 
номи
 
Жами лойиҳалар
 
Шу жумладан, 
тўқимачилик 
саноатида
 
1 
Қорақалпоғистон
Республикаси
44 
6446,7 
8 
79,6 
2 
Андижон вилояти
57 
975,0 
8 
41,2 
3 
Бухоро вилояти
41 
1181,2 
9 
191,0 
4 
Жиззах вилояти
42 
257,6 
6 
45,4 
5 
Қашқадарё
вилояти
68 
13379,6 
6 
76,6 
6 
Навоий вилояти
65 
5484,5 
1 
2,5 
7 
Наманган вилояти
46 
2374,0 
7 
72,9 
8 
Самарқанд вилояти
60 
963,6 
5 
75,8 
9 
Сурхондарё вилояти
47 
782,4 
5 
40,1 
10 
Сирдарё вилояти
41 
1340,0 
5 
48,6 

---

104 
11 
Тошкент вилояти
102 
4573,0 
6 
129,1 
12 
Фарғона вилояти
50 
464,3 
7 
80,5 
13 
Хоразм вилояти
39 
724,1 
4 
16,5 
14 
Тошкент шаҳри
144 
1863,1 
2 
18,0 
Жами
846 
40808,9 
79 
917,8 
Манба: Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги 
маълумотлари
. 
Сифатли маҳсулотни ишлаб чиқариш ўз навбатида корхонанинг техник
-
иқтисодий кўрсаткичларини яхшилаш билан бир қаторда ходимларнинг меҳнат 
унумдорлигини ҳам оширишга хизмат қилади. Бир хил ҳажмда ишлаб 
чиқарилган маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари яхшиланиши ҳисобига шу 
маҳсулот бирлигининг баҳоси ошади. Бу эса ходимлар сонини кўпайтирмаган 
ҳолда, маҳсулот қийматининг ошиши ҳисобига 1та ходимга тўғри келадиган 
маҳсулот бирлигининг ортиши, пировардида меҳнат унумдорлигининг 
кўтарилишига олиб келади.
Корпоратив бошқарувдаги мулк эгалари ва менежерларнинг корхонанинг 
якуний натижасига бўлган манфаатларини уйғунлаштириш муаммосини 
(
«
principal-agent problem
»
) ечишнинг услубиётида амалда мулк эгалари 
(
«
principals
»
) корхонанинг кўпроқ фойда олишидан манфаатдордир. Чунки 
уларнинг акцияларига оладиган дивидендлари миқдори фойда миқдорига 
боғлиқ. Аммо менежерлар корхонанинг ялпи даромади ортишидан 
манфаатдордир. Иш ҳақи миқдори, иш жойларининг кафолатланганлиги, меҳнат 
шароити, корхона имижи, унинг ялпи тушуми, даражаси ва
миқдорига боғлиқ. 
Муаммо шундан иборатки, ҳар иккала томон (иш берувчи 
- 
мулк эгаси ва ишга 
ёлланувчилар
-
менежерлар) корхонанинг якуний фаолиятидан бир хил даражада 
манфаатдор бўлмоғи лозим. Бу муаммони тадқиқотда корпорациядаги мулк 
эгалари ва бошқарувчилар манфаатини уйғунлаштиришга йўналтирилган 
рағбатлантириш механизмини яратиш орқали ҳал қилиш таклиф этилди. Таклиф 
этилаётган методологияга биноан менежерларни рағбатлантириш, уларнинг 
якуний натижани максималлаштиришга қўшган уринишлари орқали амалга 
оширилади.
Яъни 
2
5
,
0
се
Я
Х
Я
Е



(1) 
Мулк эгаси ва ёлланган ишчи оралиғида тузилган иш ҳақи шартномасига 
асосан тадқиқ этилади. Бу шартнома




Я
га тенг.
(2) 
Иш берувчи ёлланган ишчининг натижасини (π) ўлчаш ва кузатиш 
имкониятига эга, аммо унинг уриниши ёки ҳаракатларини тузата олмайди. 
Демак, (5.2.2) тенгламага биноан ёлланган ишчининг иш ҳақи натижага боғлиқ, 
аммо унинг уринишларига эмас. Хусусан, ёлланган ишчи белгиланган ўзгармас 
иш ҳақи улушига
(α) ва плюс унинг натижага боғлиқ бўлган иш ҳақи улушига 
(λπ) эга. Бу ерда иккита экстремал ҳолат бўлиши мумкин:
1) λ=0, яъни ўзгармас иш ҳақи белгиланган шартнома; 
2) λ=1, яъни бошқарувчи натижадаги ҳар бир сўм иш ҳақига қўшимча бир 
сўм компенсация олади. 

---

105 
Агар λ коэффициент 0 ва 1 оралиғида бўлса ёлланган ишчи фойдадан 
қисман
улушини олади. Бу фарқ яъни пасайишни ёлланган ишчининг риск 
мукофоти (PM), деб аталади. Шу сабабли ёлланган ишчининг кутилаётган 
эквивалент иш ҳақи
 






PM
ke
PM
u
ke
E
PM
E
РМ
Я
Е
Я
Х


















(3) 
билан белгиланади.
бу ерда: Е –
кутилишни англатади. Ёлланган ишчининг риск даражаси иш 
ҳақида
анаънавий риск даражасига ҳамда ўзининг шахсий риск даражаси 
муносабатига боғлиқ. Унинг иш ҳақидаги вариацияси λ
2
σ
2
га тенг. Шунинг учун 
PМ=0,5rλ
2
π
2
деб ёзиш мумкин. Унда r –
акциядорнинг рискка бўлган мойиллик 
даражасини билдиради.
Энди ёлланган ишчининг моддий фаровонлигини умумий ҳолда қуйидагича 
тасвирлаш мумкин: 


2
2
2
2
5
,
0
5
,
0
5
,
0
ce
r
ke
ce
PM
ke
C
Я
M
Ф
F
CF
Р
















(4) 
Ўз навбатида мулк эгасининг моддий фаровонлиги қуйидагига тенг:






















k
е
Е
Я
Е
МФ
Р
1
(5) 
Мулк эгаси ва ёлланган ишчининг моддий фаровонлиги биргаликда 
қуйидагича
тасвирланади: 
2
2
2
5
,
0
5
,
0
ce
r
ke
МФ
МФ
МФ
А
Р
Х







(6) 
Демак, умумий моддий фаровонлик кутилаётган соф фойда (π = ke), минус 
ёлланган ишчининг қўшимча уриниш харажатлари ва мукофотланиш. Ёлланма 
ишчи ўзининг моддий фаровонлигини максималлаштиришни инобатга олиб, у 
қанчалик
қўшимча уриниш қилишини топиш лозим. Бошқача қилиб айтганда, 
МФ
A 
максимал бўлмоғи учун е нинг миқдорини топиш зарур. Бунинг учун 
функциянинг биринчи ҳосиласи олинади. 
0




се
k
е
МФ
А


(7) 
Бунда 
c
k
е



га тенг бўлади. Бу ерда 
* 
юлдузча ёлланма ишчининг оптимал 
уринишини ифодалайди. Агар λ=0 бўлса, е
*
=0 бўлади. Агар ёлланма ишчи 
ўзгармас ойлик оладиган бўлса Я=α, демак унинг миқдори ёлланма ишчининг 
қўшимча
уринишига боғлиқ эмас. Ёлланма ишчининг қўшимча уриниши λ ва
k 
ларнинг миқдорига боғлиқ. Самарадорликнинг мақсади иккала томоннинг ҳам 
манфаатини оптималлаштиришдан иборат. Биринчидан, формулага 
c
k
е



ни 
киритилди. 
c
k
r
r
c
k
c
k
c
r
c
k
k
МФ
МФ
МФ
А
Р
Х
2
2
2
2
2
2
2
5
,
0
5
,
0
5
,
0
5
,
0






















(8) 
Самарали шартнома λ даги улушларни ва умумий манфаатдорликни 
максималлаштиришни кўзда тутади. Тадқиқотларимиз натижаларидан кўриниб 
турибтики, умумий фойда ўзгармас иш ҳақига (α) боғлиқ эмас. Ўзгармас иш 
ҳақини
ҳар хил қийматларига яраша умумий фойдани қайта тақсимлаш мумкин. 
λ
-
коэффициентига нисбатан натижани оптималлаштириш шарти:

---

106 
0
2
2
2




c
k
r
c
k
d
dM
Ф
Р



(9) 
Шунинг учун 
;
2
2
2
c
k
r
c
k





(10) 
Тенгликнинг суръати ва махражини 
c
k
2
га бўлиб олинади.
1
1
2
2



k
rc


(11) 
Бу ибора томонларнинг фойдадаги улушининг оптималлаштиришга хизмат 
қилади. Агар ёлланма ишчи рискка фарқсиз бўлса (
r
= 0) оптимал шартномада 
λ
*
=1 бўлади. 
Ёлланма ишчи ҳар бир қўшимча сўмга мукофот олади. Бу эса ишчи 
томонидан катта уриниш
бўлишини таъминлайди. Агар уринишлар (
k
) жуда 
маҳсулдор бўлса, самарадорлик менежернинг фойдадаги улуши юқори 
бўлишини таъминлайди. Аксинча, агар натижани олиш эҳтимоллиги паст бўлса, 
ёки ёлланма ишчи рискдан кўпроқ ранжиса (σ
2 
ёки r 
- 
юқори) самарали шартнома 
паст даражадаги фойда улушини кўзда тутади. Бундай ҳолатда риск даражаси 
қанча
паст бўлиб, ёлланган ишчининг ҳаракатлари қанча юқори бўлса, 
менежернинг фойда тақсимотидаги улуши шунча самарали бўлади.
Ёлланган ишчининг рағбатлантирилиши эса фойда миқдорига боғлиқ 
бўлади. Корхонанинг умумий фойдаси менежер уринишлари ва бошқа 
омилларга боғлиқ деб айтиш мумкин.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, тадқиқотда қуйидагиларга эътибор қаратиш 
муҳим: 
акциядорлик жамиятлари томонидан эълон қилинган акциялар доимий
равишда эмиссия қилиб борилишини рағбатлантириш; 
акциядорлик 
жамиятларида 
корпоратив 
бошқарувнинг 
молиявий 
механизмларининг тўғри амалга оширилишини назорат қилиш тизимининг 
муҳим бўғини бўлган тафтиш комиссиялари фаолиятини такомилаштириш; 
корпоратив соҳадаги амалдаги қонунчиликка тегишли ўзгартиришлар ва 
қўшимчалар
киритиш; акциядорлик жамиятида корпоратив бошқарув ва 
корпоратив назорат органлари аъзолари фаолиятининг тақдирланиши ва х.к.
Миллий корпоратив корхоналарда самарали мулкдорларни шакллантириш 
ва улар манфаатларини ҳимоя қилиш вазифаларини ҳал қилиш корпоратив 
бошқарув органлари фаолияти самарадорлигини ҳамда бошқарув сифатини 
ошириш билан узвий боғлиқ ҳисобланади.