Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги



Download 0,77 Mb.
bet41/83
Sana21.06.2022
Hajmi0,77 Mb.
#689550
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   83
Bog'liq
r4sxim

Назорат саволлари


1. Ерларни мелиорациялаштиришнинг аћамияти ва моћияти.
2. Капитал ќўйилмаларнинг иќтисодий самарадорлигини аниќлашнинг ўзига хос хусусиятлари.
3. Капитал ќўйилмаларнинг мутлоќ самарадорлигини аниќлаш.
4. Капитал ќўйилмаларнинг нисбий самарадорлигини аниќлаш.
5. Мелиоратив тадбирларнинг иќтисодий самарадорлигини аниќлаш.
6. Ќурилиш лагини ва ўзлаштириш лагини аниќлаш услублари.
7. Суѓориш техникасини иќтисодий баћолаш.
8.Сув тошќинига ќарши тадбирларнинг иќтисодий самарадорлигини аниќлаш.
8- МАВЗУ: МЕЛИОРАЦИЯ ТЕХНИКАСИДАН ФОЙДАЛАНИШ ИЌТИСОДИЁТИ

8.1. Сув хўжалиги ќурилишини комплекс механизациялашнинг иќтисодий асослари


Сув хўжалиги ва мелиорация ќурилишининг ѓоят катта кўламлари гидромелиорация тизимлари ва мелиорацияланган ерларни ишлатиш тобора кенгайиб бораётганлиги ќурилиш ћамда мелиорация техникасини ишлаб чиќаришни муттасил кўчайтиришни талаб ќилади.


Мелиорация техникасининг ўсиши ќишлоќ хўжалиги иќтисодий эћтиёжи билан бевосита боѓлиќдир. Мелиорациянинг ривожланиши, ўз навбатида, ќишлоќ хўжалик иќтисодиёти даражасининг ўсишига таъсир ўтказади.
Буюмли мазмунига кўра машина мећнатнинг механик воситаларида буюмлашган аввалги мећнатдир. У ишлаб чиќариш жараёнида жонли мећнат самарадорлигини ошириш учун ќўлланилади. Мећнат воситалари ўз холича ижтимоий негизга эга бўлмайди, улар буюм тарзида намоён бўлади. Лекин машинанинг ижтимоий йўналиши ва унинг ќўлланиш характери жамият таркиби ћамда ишлаб чиќариш муносабатлари билан белгиланади.
Мелиорация ќурилишини механизациялашнинг комплекс дастури ер, бетон ва монтаж ишларининг, шунингдек мелиорацияланадиган ерни ўзлаштириш ишларининг катта ћажмларини бажариш билан боѓлиќдир. Ћозирги ваќтда сув хўжалиги деярли бутунлай ћозирги замон машина техникаси негизида олиб борилмоќда.
Машиналарнинг асосий йўналиши ќишлоќ ва сув хўжалиги ходимларининг мећнатини енгиллаштириш ћамда авайлаш, уни анча унумдор ќилиш, ишлар технологияси ва сифатини яхшилаш, иш даврини камайтириш ва шу билан дећќончилик унумдорлигини ошириш ћамда маћсулот таннархини пасайишига ёрдам беришидир.
Ишлаб чиќаришни механизациялаштириш–бу ќўл мећнатини машиналар билан, кам такомиллашган машиналарни кўп такомиллашган машиналар билан, айрим тарќоќ машиналарни машиналар тизими билан алмаштиришдир.
Мелиорация ќурилишида 1965 йилдан 1996 йилгача бўлган давр мобайнида ер ишларини механизациялаш даражаси 94,8% дан 99,8 % гача, ќурилиш конструкцияларини монтаж ќилиш даражаси 71,1% дан 93,6 % гача, бетон тайёрлаш даражаси 72,9 % дан 90,1% гача ўсди.
Сув-мелиорация ва ќишлоќ хўжалиги ишларини механизациялаш даражасининг ўсиши мећнат унумдорлигини ошириш ћамда ќишлоќ хўжалиги маћсулот ишлаб чиќаришни кўпайтиришнинг мућим омили ћисобланади.
Ишлаб чиќариш жараёнларини механизациялаш ривожланиш даражасига кўра ќисман механизациялашган, комплекс механизациялаш ва автоматлаштиришга бўлинади. Ќисман механизациялашда асосий ишлаб чиќариш жараёнларидаги ишларгина бажарилади. Комплекс механизациялаш барча асосий ишлаб чиќариш операцияларини машиналар ёрдамида олиб боришни кўзда тутади. Ќўл мећнати эса майда ёрдамчи операциялардагина ќўлланилади.
Суѓориш ва зах ќочириш тизимларидаги ишлаб чиќариш жараёнларини комплекс механизациялаш ћамда автоматлаштириш сув–мелиорация ќурилишидаги техника тараќќиётининг асосий йўналиши ћисобланади.
Сув-мелиорация ишларини механизациялаш даражаси ва корхоналарнинг жићозланиши ќуйидаги кўрсаткичлар билан ћарактерланади:

  • ишларни механизациялаш коэффициенти;

  • комплекс механизациялаш коэффициенти;

  • механизация билан ќуролланиш ва энергия билан ќуролланиш кўрсаткичлари.

Механизациялаш коэффициенти механизацияланган ишлар ћажмининг табиий кўринишида бажарилган ишлар умумий ћажмига нисбати билан аниќланади.
Комплекс механизациялаш коэффициенти комплекс механизациялашган ишлар ћажмининг табиий кўринишида механизацияланган ишлар ћажмига нисбати билан ћисоблаб чиќилади.
Янги техника жорий ќилиниши натижасида ќурилиш ишларини комплекс механизациялаш даражаси 94-96% гача ўсди, ќўл мећнатининг улуши анча камайди.
Механизм билан ќуролланганлик кўрсаткичи мелиорация машиналари ва механизмларининг ўртача ходим ћисобидаги ќийматини тавсифлайди. У машина ва механизмлар балансли ќийматининг мазкур ишлаб чиќаришда банд бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сонига нисбати билан аниќланади.
Ер ва мелиорация ва сув хўжалиги ишлари катта энергия сиѓимли ишлардир. Шунинг учун мелиорация ва сув хўжалигида мећнатнинг энергия билан ќуролланганлик кўрсаткичи корхоналар хўжалик фаолиятини таћлил ќилишда катта аћамият касб этади. У машиналарнинг истеъмол ќилинадиган ќуввати ўсиши билан мећнат унумдорлиги ошиши ўртасидаги бевосита алоќани ћарактерлайди.
Мећнатнинг энергия билан ќуролланганлиги мазкур ишлаб чиќаришда банд бўлган бир ходимга тўѓри келувчи фойдаланиладиган машина ва механизмларида ўрнатилган двигателлар жами ќуввати билан аниќланади.
Мећнатнинг механизм билан ќуролланганлиги ва энергия билан ќуролланганлигининг ўсиши мећнат унумдорлиги ошишининг асосий омили ћисобланади.
Мећнатнинг энергия билан ќуролланганлик даражасининг ўсиши, барча ишлаб чиќариш жараёнларини комплекс механизациялаш ва электрлаштириш учун машиналар тизимига таянадиган ишлаб чиќаришнинг поток–индустриал усулларини ќўлланиш мелиорация техникаси техника тараќќиётининг асосий йўналишларидир.
Яќин келажакда ерларни мелиорациялаш, машиналарини жорий ќилиш, майсазорлар ва ўтлоќларни тубдан яхшилаш, ќишлоќ хўжалиги экинларини суѓоришни механазациялаш, ўтлоќларга сув чиќариш, тупроќнинг сув ћамда шамол эррозиясига ќарши курашиш, захи кўп зоналардаги ишларни механизациялаш кўзда тутилган.
Машиналар тизими дейилганда, машиналарнинг мећнат предмети турли хил, лекин бир–бирини ўзаро тўлдирувчи ишчи машиналар занжири томонидан бажариладиган ўзаро боѓлиќ ќисмий жараёнларнинг изчил ќаторидан ўтувчи машиналар уйѓунлашуви тушунилади. Шундай ќилиб, машиналар тизими-бу зарур техника параметрлари билан ўзаро келиштирилган, ишлаб чиќаришнинг ягона поток технологиясида ќўлланиш учун мўлжалланган турли хил машина ва механизмларнинг жамидир.
Ерлар мелиорацияси ва сув хўжалиги соћасида 1975-1990 йилларга мўлжалланган вазифаларни муваффаќиятли ћал этиш учун “Мелиорация” бўлими бўйича машиналар тизими ишлаб чиќилган эди. Мазкур тизимга мувофиќ 232 та мелиорация машинасини яратиш ва ишлаб чиќариш томонидан ўзлаштириш лозим эди.
Ћозирги ваќтда 1990-2000 йилларга мўлжалланган машиналар тизими ишлаб чиќилган бўлиб, бу тизим технологик сермећнатликни камида 50% га, ишлатиш чиќимларини 25-30 % га камайтиришни таъминлаши, шунингдек уни яхшилаш ва индустриал ишга айлантириш вазифаларини ћал ќилишга ёрдам бериши керак.
Мелиорация ишларини механизациялашни ривожлантиришга машинасозликнинг мелиорация, ќурилиш ва ќишлоќ хўжалиги техникаси ишлаб чиќарадиган тармоќларидаги фан-техника тараќќиёти катта таъсир ўтказади. Ћозирги ваќтда мелиорацияланаётган ерлардаги мелиорация ва ќишлоќ хўжалиги ишларини механизациялашни ривожлантириш тракторларнинг айрим ќувватини оширишга, бир ўтишда бир неча технологик операцияни бажарадиган комбинацияланган машиналар яратишга, машиналарни бошќариш ва бажарилган ишлар сифатини назорат ќилиш учун автоматикани ќўлланишга, машиналар ўтувчанлигини яхшилашга узеллар, деталлар, ћамда механизмларни кенг унификациялашга ќаратилгандир.
Ер ќазиш машиналарининг асосий параметрлари ќуйидагича ошиши керак:
Ковишнинг сиѓими 0,44м3 бўлган бир ковшли эксковаторларда 0,7 м3 гача ёки 1,6 баравар.
Айрим ќуввати с 90 л.с. бўлган бульдозерларда 160 л.с. гача ёки 1,8 баравар;
Сиѓими 4,7 м3 бўлган скреперларда 8,0 м3 гача ёки 1,7 баравар.
Машиналар тизимини ишлаб чиќишда ќуйидаги ќоидалар ћисобга олинади:
1.Машиналар тизимига машина ва двигателлар типларининг энг кам сони киради.
2.Машиналар бажарадиган ишларни кўпайтириш йўли билан улардан энг кўп фойдаланиш кўзда тутилади.
3.Мећнат ва ишлаб чиќаришни ташкил этишнинг илѓор усулларидан энг кўп фойдаланиш кўзда тутилади.
4.Янги машина ва механизмлар анча юќори техника иќтисодий кўрсаткичларга эга бўлиши керак.
Айрим мелиорация машиналарини ћам улар тизимларининг ћам иќтисодий баћолашнинг асосий кўрсаткичлари ќуйидагилардир:
-маћсулот (иш) бирлиги сарфларини ва сермећнатлилигини камайтириш;
-ишлаб чиќариш чиќимлари ва маћсулот (иш) бирлиги таннархини камайтириш;
-машиналар ишлаб чиќариш ва уларни ишлатиш комплекс сарфларини камайтириш (келтирилган сарфларни камайтириш)
-машиналар сотиб олиш бир йўла сарфларининг ўзини-ўзи ќоплаши муддатини камайтириш;
-ишлаб чиќариш жараёнининг улушли металл сиѓими ва энергия сиѓимини камайтириш.
Машиналар тизими кўп йиллар мобайнида ўзгармай ќола олмайди. У муттасил такомиллашиб туриши керак. Бунга кўпгина илмий муассасалар жалб этилган.

8.2. Мелиорация машиналаридан фойдаланиш кўрсаткичлари ва уларни ћисоблаш услубиёти


Машиналарни ќўлланишининг жами самараси уларни ишлаб чиќариш ва ишлатиш маќсадга мувофиќлигидан таркиб топади. Лекин машинанинг эксплуатацион ћусусиятларини унинг истеъмол ќиймати тўла ћарактерлайди. Истеъмол ќиймати машинанинг ишлатиш жараёнида унинг сифатини ћарактерловчи турли хил фойдали хусусиятлари орќали намоён бўлади. Шунинг учун мелиорация машиналарининг халќ хўжалик самарадорлиги биринчи галда уларни ќўлланиш соћасида намоён бўлади.


Машинанинг ишлатиш хусусиятлари машинанинг техник-иќтисодий белгиларини ћарактерловчи мутлоќ ва улушли кўрсаткичларга кўра аниќланади. Унумдорлик, хизмат кўрсатадиган ходимлар сони, ћаракатчанлик, металл сиѓими ва энергия сиѓими мелиорация машинаси конструктив–иќтисодий тавсифномасининг асосий кўрсаткичларидир.
Машина унумдорлиги (ишлаб чиќариши) ва иш бирлигининг таннархи машиналардан фойдаланишнинг умумлашма иќтисодий кўрсаткичлари ћисобланади. Мелиорация машиналари учун унумдорликнинг уч тури белгиланади: конструктив, техник ва эксплуатацион унумдорлик. Машинанинг мелиорация ва сув хўжалигидаги ишлаб чиќариш унумдорлиги бир соат ичидаги м3, м2, га, т ва км билан ўлчаланади.
Конструктив унумдорлик–бу иш органлари ћаракатининг ћисобланган тезликларидаги узлуксиз ишлашининг бир соат мобайнидаги энг кўп ишлаб чиќаришидир. Бундан машинанинг у лойићаланаётган босќичдаги конструктив сифатларини баћолаш учун фойдаланилади.
Техник унумдорлик бошќаришнинг, хизмат кўрсатиш ва ишни ташкил ќилишнинг энг мукаммал усулларидаги аниќ шароитларда узлуксиз (соф) ишлашининг бир соати мобайнида машинанинг энг юќори ишлаб чиќаришини тавсифлайди.



Вт=ВкКт,

бунда: Вт- машинанинг техник унумдорлиги;


Вк- машинанинг конструктив унумдорлиги;
Кт-ишнинг аниќ шартларини ћисобга оладиган коэффициент.
Техник унумдорлик ишлаб чиќариш синовлари асосида ёки ћисобланган усул билан аниќланади.
Эксплуатацион унумдорлик (Вэ)–машинанинг ишдаги муќаррар танаффуслар ћисобга олинган аниќ шароитларда ваќт бирлигида ишлаб чиќариши.

Вэ= Вт Кв Км ёки Вэ= Вт Кн,


бунда: Кв- ваќт мобайнида машинадан фойдаланиш коэффициенти;


Км- машинадан ќувватига кўра фойдаланиш коэффициенти;
Кн- машинадан фойдаланишнинг умумий коэффициенти.
Тенглик ва эксплуатацион ишлаб чиќариш ўртасида тафовут машиналар унумдорлигини оширишнинг мавжуд резервларини кўрсатади.
Машинанинг эксплуатацион унумдорлиги табиий кўрсаткичлардаги соатли, сменали ва йиллик ишлаб чиќариш бўйича аниќланади:

Вэ.см = Вв.ч Гсм Кн


Вэг = Вт.ч Тч Кн,

бунда: Вэ.см ва Вэ.г-машинанинг сменали, йиллик эксплуатацион унумдорлиги;


Тч-машинанинг сменада, йилда ишлаш соатлари сони;
Вт.ч-машинанинг техник соатли унумдорлиги;
Кн-машинадан фойдаланишнинг умумий коэффициенти.
Мелиорация машиналарининг эксплуатацион унумдорлиги техникадан интенсив ва экстенсив фойдаланиш омилларига боѓлиќ бўлади.
Интенсив омиллар ћаракатини тавсифлайдиган кўрсаткичларга машиналардан унумдорлигига кўра фойдаланиш коэффициенти ва интенсив юклама коэффициенти киради. У ўз эътибори билан ваќтнинг айни бир даври мобайнидаги ћаќиќатдаги ишлаб чиќаришнинг режали ишлаб чиќаришга нисбатини билдиради. Бунда режали ишлаб чиќариш машиналар ќуввати ћисобга олинган ћолда аниќланади.
Экстенсив омиллар ћаракатини тавсифлайдиган кўрсаткичларга машиналардан ваќт мобайнида фойдаланиш коэффициенти киради. У машиналар соатлардаги ћаќиќатдаги ваќтнинг йил учун белгиланган режали иш ваќтига нисбати билан аниќланади.
Машина-сменалар сонини бу машиналар айни бир ваќтда ишда банд бўлган машина-кунларга нисбати тарзида аниќланадиган сменалик коэффициенти машиналар ишининг суткалик режимидан фойдаланиш кўрсаткичи хизматини ўтайди.
Ваќтдан ички фойдаланишнинг смена давомида машина фойдали иш соатлари сонининг ялпи белгиланган смена давомийлигига нисбатини ћарактерлайдиган коэффициент ишнинг сменали режимидан фойдаланиш кўрсаткичи хизматини ўтайди
Ћозирги ваќтда асосий ер ќазиш машиналари ишнинг суткалик муддати бир ковшли экскаваторлар бўйича 11,2 соатни, скреперлар бўйича 9,8 соатни булдозерлар бўйича эса 9,9 соатни ташкил этади. Ћаќиќатда ишлаб берилган ваќтнинг кўпайиши, машиналар тўхтаб туриши барча турларининг камайиши ва ишлар сменалилигининг кўпайиши машина паркидан фойдаланиш самарадорлигини ошишига ёрдам беради.
Машиналарнинг рўйхатли таркибини энг кўп ишга тушириш мелиорация машиналарини йиллик ишлаб чиќаришнинг мућим шарти бўлиб, бу эса машина паркининг ишлатиш тайёрлиги даражасига боѓлиќдир.
Мелиорация машиналарининг фойдаланишга тайёрлиги техника тайёрлиги коэффициенти билан ифодаланади. Бу кўрсаткич машиналар шу даврда тўла тайёр ћолатда бўладиган машина кунларнинг машина кунлар умумий сонига нисбати билан аниќланади.
Шундай ќилиб, мелиорация техникасидан фойдаланиш иќтисодий самарадорлигининг ошиши машиналарни ишлатишнинг ташкилий шаклларини такомиллаштириш, хизмат кўрсатиш ва таъмирни яхшилаш ћамда машиналар пухталигини оширишга боѓлиќ бўлади.

8.3. Мелиорация машиналарини ишлатиш сарфлари, машина-соат чиќимлари ва механизацияланган ишлар таннархи




Машина ишлаб чиќариши шароитида сув хўжалиги корхоналари иќтисодиётига машиналарни ишлатиш сарфлари катта таъсир ўтказади. Машиналарни ишлатиш чиќимлари доимо ќиймат шаклида намоён бўлади ва асосий маћсулот таннархига ќўшилади. Мелиорацияланган ерларда ќишлоќ хўжалиги маћсулот таннархидаги механизацияланган ишлар улуши 40% ва ундан кўпроѓини ташкил этади.
Машиналарни ишлатиш чиќимларининг моћияти ишлаб чиќаришнинг ћар ќандай тармоѓида бир хил бўлиб, лекин унинг намоён бўлиш ва таќсимланиш шакли турличадир. У ишлаб чиќариш шакллари ва тармоќнинг ўзига хослигига боѓлиќ бўлади.
Сув – мелиорация ишлаб чиќаришида мелиорация машиналарини ишлатиш сарфлари йиллик, соатли ва маћсулот бирлиги сарфларига бўлинади. Машина-соат таннархи калькуляцияланади.
Машина-соат таннархи – бу ишлатишнинг машина фойдали иш ваќтининг бир соатига ћисобланган сарфлардир. Машина соатнинг сметали, режали ва ћаќиќатдаги таннархи фарќланади. Сметали таннарх машина-соатнинг ўрталаштирилган таннарх ва смета меъёрлари негизини ташкил этадиган меъёрлар асосида аниќланади, ундан ишларнинг сметали ќийматини аниќлаш учун фойдаланилади.
Машина-соатнинг режали таннархи машиналарни ишлатиш аниќ шароитларини муайян участка, ишлар ва унумдорлик миќдорларига боѓлиќ ћолда ћисобга олади. У режали меъёрлар ва сарфлар моддалари бўйича калькуляцияланади.
Машина–соатнинг ћаќиќатдаги таннархи ћаќиќатдаги ишлатиш соатлари харажатлари бўйича ћисобланади. Сарфлар миќдори бирламчи ва бухгалтерия ћисоби материаллари бўйича аниќланади.
Машина-соатнинг ишлатиш чиќимлари сарфларнинг ишлаб чиќаришдаги иштирокига кўра бир йўла, йиллик жорий сарфлардан иборат уч гурућга бўлинадиган турларидан таркиб топади.
Бир йўла сарфлар (Зед) машиналарни участкага етказиш, ёрдамчи ќурилмаларни монтаж ќилиш ва тиклаш ћамда машиналарни меъёрий ишлатиш билан боѓлиќ бошќа тайёргарлик ишларини бажариш харажатларидан таркиб топади. Машина-соат бир йўла сарфлари мазкур участкадаги пропорционал тарзда ишлаб берилган машина-соатларга ёки ќурилиш майдончасига (Зед/Тч.уч) киритилади.
Йиллик сарфларга амортизация ажратмалари киритилади. Уларнинг миќдори машинанинг бирламчи ќиймати ва амортизация ажратмалари шартли барќарор харажатларга киритилади. Машиналардан ќанча унумли фойдаланилса, иш бирлигига шу харажатлар шунча кам тўѓри келади.
Машина–соат ћисобидаги амортизация ажратмалари суммаси машина иши йиллик режимига мувофиќ равишда ћисобланган йилдаги иш машина –соатлар миќдори (А/Тч.г) бўйича аниќланади.
Жорий эксплуатацион сарфлар машиналар иши давомийлиги ва бажарилган ишлар ћажми билан бевосита боѓлиќ бўлади. Бу сарфлар ишлар ћажмига бевомита пропорционал ўзгаради. Улар шартли ўзгарувчи харажатларга киритилади.
Эксплуатацион сарфлар ќуйидаги моддалардан таркиб топади:
Ишчиларнинг машиналарни бошќариш бўйича иш ћаќи (Ззп);
Электр энергияси, ёќилѓи, мойлаш ва артиш материаллари ќиймати (Згсм);
Машиналар жорий таъмири ва уларга техника хизмати кўрсатиш сарфлари; (Зтр)
Смена жихози ќиймати(Зос);
Устама харажатлар(Нр).
Машина–соат чиќимлари кенг кўринишда ќуйидагиларни ташкил этади:


,


бунда: Имч-машина-соат чиќимлари.
Машинистлар иш ћаќи ишлар юќори сифатли бажарилганлиги ва ишлаб чиќариш жараёнига машиналар аварияларисиз ва тўхтаб ќолишисиз хизмат кўрсатганлик учун иш хаќига 20% ћажмида мукофот устамаси ќўшилган тариф ставкалари бўйича белгиланади.
Машинанинг бир соатли иши ёнилѓи харажати (Wr) ќуйидаги формула бўйича аниќланади:


Wp Nкg[gхЌ(gн-gх) K],


бунда: N-двигателнинг номинал ќуввати, квт;
Кд.в-ваќт мобайнида двигателдан фойдаланиш, коэффициенти;
qx–двигател салт ишлаганда 1 соат мобайнида двигател ќувватининг 1 кВт ига ёнилѓи харажати, кг;
qн-номинал юклама бўлганида 1 соат мобайнида двигател ќувватининг 1 кВт ига ёнилѓи харажати, кг;
Кg.м-двигателдан ќувватига фойдаланиш коэффициенти.
Ёнилѓи ва мойлаш материаллари ќиймати асосий ёнилѓи (ц) комплекти нархи бўйича аниќланади:
Згсм=ЦWr.


Ёнилѓининг 1 кг комплект нархи машинанинг ћар бир маркаси учун асосий ёнилѓи ва мойлаш материалларининг ћар ќайси тури харажатига асосланган ћолда амалдаги минтаќали сотиш нархлари бўйича аниќланади. Бунда транспорт ва таъминот харажатларининг 10 % миќдорида нархга устама белгиланади. Мазкур ишлар сермећнатлиги жорий таъмир ва техника хизмати кўрсатиш сарфларини аниќлаш асосини ташкил этади. Машина ишининг (Тр.рм) мото-соат ћисобидаги жорий таъмир ва техника хизмати кўрсатиш сермећнатлиги ќуйидаги формула (киши соатлардаги) бўйича аниќланади:


Тр*iZi+Tp*TpZtp
Тр.рм ------------------------------------,
М
бунда:Тр.i-техник хизмат кўрсатиш турининг сермећнатлиги, киши соат;
Zi-техник хизмат кўрсатиш турининг миќдори ва таъмирлараро ресурс;
Тр.тр-жорий таъмир сермећнатлиги, киши-соат;
Zтр-таъмирлараро ресурс учун жорий таъмир миќдори;
М-таъмирлараро ресурс, мато-соат.
n-даврий техника хизмати кўрсатиш турлари сони
Бу маълумотларнинг мелиорация машиналари учун аћамияти СНИП-Ш-1-76 билан аниќланади.
Машина ишининг бир мато-соатли жорий таъмирлар ва техника хизмати кўрсатиш ќиймати ќуйидаги формула бўйича аниќланади:

Зт.р-Тр.рмЗп.ч Кп Ккр+Црм Кнр,
бунда: Зп.ч-таъмирда банд бўлган ишчиларнинг ўртача разряд бўйича соатли таъриф ставкаси, сўм;
Кп-ишлар сифатли ва ўз ваќтида берилганлиги учун ишчиларга бериладиган мукофотларни ћисобга олувчи коэффициент (Кп-1.2;)
Ккр-иш ћаќи билвосита харажатларни ћисобга олувчи коэффициент (Ккрќ1.4);
Црм-таъмир материаллари ва заћира ќисмлар ќиймати, сўм;
Кнр-устама харажатларни ћисобга олувчи коэффициент.
Таъмирлаш материаллари ва заћира ќисмлар ќиймати машиналар таъмирида банд бўлган ишчилар иш хаќига боѓлиќ ћолда аниќланади. Мазкур кўрсаткичлар ќиймати машина-соат ќиймати ћисоб–китоби учун меъёрий–маълумот материаллари бўйича аниќланади.
Смена жихози (машиналар покришкалари, пўлат арќонлар, занжирлар, шланглар, боѓловчи кайишлар) ќиймати транспорт ва таъминот-омбор харажатларига 10% ќўйилган улгуржи нархлар прейскурантлари бўйича аниќланади. Машинанинг 1 соатли ишига тўѓри келадиган харажатлар смена жићози ќийматини унинг хизмат ќилиш муддатига бўлиш билан аниќланади. Мелиорация машиналар учун смена жићози таъмири сарфлари жићоз ќиймати 10 % и миќдорида белгиланган.
Машина–соат чиќимларини аниќлаш учун ќилинган устама харажатлар иш хаќи ва бошќа бевосита сарфлардан фоизларда дифференциялаштирилган ћисоб-китоб йўли билан ћисоблаб чиќилади. Мелиорация ва ќурилиш машиналари учун устама харажатлар иш хаќининг 25%и ва бошќа бевосита сарфларнинг 10% миќдорида белгиланган.
Иш бирлиги таннархи машина-соат ва машина-соатли унумдорлиги сарфларнинг суммаси бўйича аниќланади.

8.4. Машиналар унумдорлиги ошиши омиллари ва механизациялашган ишлар таннархини камайтириш




Ќишлоќ ва сув хўжалиги корхоналаридаги техникадан юќори унум билан самарали фойдаланиш халќ хўжалигида катта аћамиятига эгадир. Мелиорация-ќурилиш машиналари паркидан фойдаланишни яхшилаш асосий ишлаб чиќариш фондларини самарадорлигини оширишнинг, ќишлоќ хўжалиги ялпи маћсулотини кўпайтиришнинг мућим воситасидир. Мелиорация машиналаридан ќанча унумли фойдаланилса сув хўжалиги ва мелиорация ишлари шунча тез бажарилади, механизациялаштирилган ишлар таннархи шунча кам ћамда уларни амалга ошириш рентабеллиги шунча юќори бўлади.
Машиналардан оќилона фойдаланиш кўп омилларнинг биргаликда амал ќилишига боѓлиќ бўлади. Бу барча омилларни ќуйидаги уч гурућга ажратиш мумкин.
Биринчи омил-машиналарнинг техник ва конструктив параметрларидир. Ћозирги шароитда машиналар сифатини ошириш энг мућим ва хал ќилувчи аћамият касб этмоќда. Унумдорлик, пухталик, чидамлилик сингари техник параметрларнинг ошиши биргаликда катта иќтисодий самара беради. Масалан, двигателнинг моторесурсини 15% ошириш халќ хўжалиги нуќтаи назаридан двигателлар паркини ќўшимча мећнат сарфларисиз ва двигателлар ишлаб чиќарувчи корхоналарини кенгайтиришга ќўшимча капитал ќўйилмаларсиз яна шунча оширишга тенгдир.
Мелиорация машиналарининг айрим ќувватини ошириш унумдорлик ўсишига ва механизаторлар сони камайишига, машиналар металл сиѓими пасайишига ёрдам беради. Бу параметрларнинг ўзгариши катта иќтисодий самара билан якунланади.
Суѓориш каналлари ќурилишида махсус ротор эксковаторларнинг ќўлланиши мећнат унумдорлигини 3-4 баравар ошириш, улушли металл сиѓими ва энергия сиѓимини 1,5-2 баравар, тупроќ ишлов бериш таннархини 1,2 баравар камайтириш ћамда ишлар маданияти ва сифатини ўстириш имконини беради.
Мелиорация машиналарининг сифати ошганда истеъмолчиларнинг эксплуатацион сарфлари, камаяди. Машиналарнинг пухталиги ошиши натижасида таъмирлаш харажатлари тежалади, техник носозликлар туфайли тўхтаб туришлар ќисќаради. Бу техникадан фойдаланиш самарадорлигини оширади.
2005 йилгача бўлган даврга мўлжалланган асосий йўналишларда чиќариладиган маћсулот барча турлар сифатини яхшилаш, ћозирги давр талабларига жавоб берадиган буюмлар ассортиментини кенгайтириш ва ишлаб чиќаришни кўпайтириш, олий категорияли маћсулотнинг уни чиќаришнинг умумий миќдоридаги улушини ўстириш зарурлиги кўрсатиб ўтилган.
Мелиорация машиналаридан самарали фойдаланишга таъсир кўрсатадиган омилларнинг иккинчи гурућига уларни ишлатишнинг ташкилий-иќтисодий шарт-шароитлари киради. Улар техникадан юќори унумли фойдаланишнинг ћал ќилувчи ва белгилаб берувчи шартларидир. Ќуйидагиларни шулардан энг мућимлари деб ћисоблаш керак:
1.Корхоналарни юќори малакали механизатор кадрлар билан таъминлаш даражаси.
2.Машиналарни ишлатишнинг оќилона ташкилий шакллари.
3.Ишлаб чиќариш жараёнлари ва мећнатни ташкил ќилишни такомиллаштириш натижасида машина иш ваќтидан фойдаланишни яхшилаш.
4.Машиналарга техника хизмати кўрсатиш ва уларни таъмирлашни оќилона ташкил ќилиш.
Мелиорация техникасини ихтисослаштирилган ташкилотларда тўплаш шу техника унумдорлигини оширишнинг мућим шартидир. Мелиорация ќурилиш техникасини ихтисослаштирилган трестларда ва механизация бошќармаларида тўплаш ишларини бажаришни уюштиришни яхшилашга, ќурилиш сифатини яхшилаш ва муддатларини ќисќартиришга, техника хизмати кўрсатишни ћамда машиналар ва ускуна таъмирини яхшилашга ёрдам беради.
Машиналардан фойдаланишнинг учинчи омили ишлаб чиќариш жараёни кечадиган табиий шароитлардир. Мелиорация машиналарининг унумдорлиги тупроќлар, ер участкасининг шакли ва бошќа табиий шароитларга боѓлиќ бўлади.
Мелиорация машиналари унумдорлигини белгилайдиган барча омиллар иш бирлиги таннархига ћам таъсир ўтказади. Шунинг учун механизацияланган ишларнинг ћаќиќатдаги эксплуатацион чиќимлари ва таннархининг пасайишига машиналарни техник сменалари сонини кўпайтириш, смена ичида тўхтаб туришларни камайтириш, техникадан фойдаланиш унумдорлигини оширишга таъсир ўтказадиган барча омиллардан фойдаланиш ќоидаларига риоя ќилиш натижасида эришилади.


Хулоса


Машиналарнинг асосий йўналиши ќишлоќ ва сув хўжалиги ходимларининг мећнатини енгиллаштириш ћамда авайлаш, уни юќори унумдор ќилиш, ишлар технологиясини ва сифатини яхшилаш, иш даврини ќисќартириш ва шу билан дећќончилик унумдорлигини ошириш ћамда маћсулот таннархини пасайтиришга ёрдам беришдир. Машина унумдорлиги ва иш бирлигининг таннархи машиналардан фойдаланишнинг унумлашма иќтисодий кўрсаткичлари ћисобланади. Машина-соат чиќимларини аниќлаш учун ќилинган устама харажатлар, иш ћаќи ва бошќа бевосита сарфлардан фондларда дифференциаллаштирилган ћисоб-китоб йўли билан аниќланади. Мелиорация машиналарининг сифати ошганда истеъмолчиларнинг эксплуатацион сарфлари камаяди. Машиналарнинг пухталиги ошиши натижасида таъмир харажатлари тежалади, техник носозликлар туфайли тўхтаб туришлар ќисќаради. Бу техникадан фойдаланиш самарадорлигини оширади.



Download 0,77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish