Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

ички мотивлар туркумига индивидуал 
хусусиятга эга бўлган мотивлар
киради. Улар тингловчи шахсининг ўқишдан
кўзда тутган индивидуал мақсадини рўѐбга чиқарувчи қўзғатувчи ҳисобланади. 
Чунки билишга бўлган қизиқишнинг вужудга келиши шахснинг маънавий 
(маданий) даражасини оширишда ундаги интилишларнинг етилишидир. Бу 
каби мотивлар таъсирида ўқув жараѐнида низоли, зиддиятли ҳолатлар 
(вазиятлар) юзага келмайди. Албатта, бундай тоифага тааллуқли мотивларда 
ҳам айрим қийинчиликлар юзага келиши мумкин. Зеро билимларни 
ўзлаштириш учун ирода кучини ишга солишга тўғри келади. Ирода кучи 
мақсадни амалга оширишга ҳалақит берувчи ташқи қўзғатувчилар кучи ва им-
кониятини камайтиришга қаратилган бўлади. Педагогик психология нуқтаи 
назардан ушбу жараѐнга ѐндашилганда тўлақонли вазиятнигина оптимал 
(оқилона) дейилади. 
Таълим жараѐнида бундай вазиятларни яратиш ўқитувчининг муҳим 
вазифаси ҳисобланиб, унинг фаолияти ички англанилган мотивлар 
тингловчилар хулқ-атворини шунчаки бошқариш билан чекланмай, балки улар 
шахсини шакллантиришга, уларда мақсад қўя олиш, қизиқиш уйғотиш ва 
идеалларни таркиб топтиришга қаратилган бўлади. 
Аниқ нарса ва ҳодисалар, хатти-ҳаракатлар, инсоннинг фаоллиги муайян 
манбалар билан боғлиқ бўлса, уйғунлашиб борса, 
фаолият мотивлари 
даражасига
ўсиб ўтади. Психологияда манбалар ўз моҳиятига кўра тур-
кумларга ажратиб қуйидагича талқин қилинади:
Инсон эҳтиёжлари билан белгиланувчи ички манбалар.
Организмнинг 
табиий эҳтиѐжларини намоѐн қилувчи туғма ва жамоада шаклланувчи 
ижтимоий эҳтиѐжларни вужудга келтирувчи орттирма хусусиятли бўлиши 
мумкин.
Туғма эҳтиѐжлар орасида ўқишга, фаолликка, хабар, ахборот ва 
маълумот олишга бўлган эҳтиѐжлар муҳим роль ўйнайди. 

---

141 
Мотивга генетик ѐндашилганда шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш 
лозимки, бола туғилгандан бошлаб бевосита фаоллик кўрсатишга мойил 
бўлади: у кулади (новербал муомала шакли), қимирлайди (фазода ўрин ал-
машиш), қўл ва оѐқларини ҳаракатлантиради (мослашиш), ўйнайди, сўзлашади 
(шахслараро муносабатга киришиш), саволлар беради (диалогик мулоқот ва 
бошқалар). Бунга ўхшаш хатти-ҳаракатларнинг ўзи уларни қониқтиради, 
воқеликни инсоннинг ахборотга нисбатан эҳтиѐжини тажрибада кўрсатиш 
мумкин: агар текширилувчини маълум вақтга ташқи оламдан ажратиб қўйилса, 
унинг иродаси ҳиссиѐти, интеллектида бузилиш содир бўлади, зерикади, 
иродавий ҳаракат тизими йўқолади, фикр юритиш жараѐни парчалади, ил-
люзион, галлюционал ҳолатларга учраши мумкин. 
Ижтимоий турмуш шароитида фаоллик ва ахборот тақчиллиги 
одамларни салбий ҳис-туйғу ва кечинмаларга олиб келади, фаолият тузилиши 
ва унинг динамикасига путур етказилади. Ижтимоий турмушда юзага келувчи 
эҳтиѐжлар орасида