Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

мактаб ёши
деб номланиб, ундаги асосий ўзгаришлар 
кўзлаган мақсадга эришиш қобилияти, уддабуронлик ва маҳсулдорликка 
интилиш туйғуси билан ажралиб туради. Унинг энг муҳим қадрияти – 
омилкорлик ва маҳсулдорликдан иборатдир. Ушбу ѐш даврининг салбий 
жиҳатлари (иллатлари) ҳам кўзга ташланади ва ижобий хислатларнинг етарли 
эмаслиги, онги ҳаѐтнинг барча қирраларини қамраб ололмаслиги, муаммоларни 
ечишда ақл-заковатнинг етишмаслиги, билимларни ўзлаштиришда қолоқлик 
(сустлиги) ва ҳоказолар улар қаторига киради. Худди шу даврда шахсда 
меҳнатга нисбатан индивидуал муносабат шакллана бошлайди. 
Бешинчи давр – 
ўспиринлик 
ўзининг бетакрор хислати, индивидуаллиги 
ва бошқалардан кескин фарқланиши билан тавсифланади. Шунингдек, 
ўсмирлик шахс сифатида ноаниқлик, муайян ролни уддаламаслик, 
қатъиятсизлик сингари нуқсонларга (иллатларга) эгадир. Мазкур даврнинг энг 
муҳим хусусияти ―ролни кечиктириш‖нинг ўзгариши ҳисобланади ва тараққиѐт 
босқичига кўтарилиш дақиқаси бирмунча кечикади. Унда ижтимоий ҳаѐтда 
бажараѐтган ролларнинг кўлами кенгаяди, лекин уларнинг барчасини жиддий 
эгаллаш имкони бўлмайди, ваҳоланки, бу кезда ўспирин ролларда ўзини синаб 
кўриш билан чекланади, холос. Эриксон ўспиринларда ўзини ўзи англашнинг 
психологик механизмларини батафсил таҳлил қилади, унда вақтни янгича ҳис 
қилиш, психосексуал қизиқиш, патоген (касаллик қўзғатувчи) жараѐнлар ва 
уларнинг турли кўринишлари намоѐн бўлишини шарҳлайди. 
Олтинчи давр - 
ёшлик
бошқа одамга (жинсга) нисбатан психологик 
интим яқинлашув қобилияти (уқуви) ва эҳтиѐжи вужудга келиши билан 
ажралиб туради. Айниқса, жинсий майл бу соҳада алоҳида ўрин тутади. Бундан 

---

46 
ташқари, ѐшлик танҳолик ва одамовилик каби бехосият хусусиятлари билан 
ҳам тафовутланади. 
Етинчи давр – 
етуклик
даври деб аталиб, ҳаѐт ва фаолиятнинг барча 
соҳаларида (меҳнатга, ижодга, ғамхўрликда, пушт қолдиришда, тажриба 
узатишда ва бошқаларда) маҳсулдорлик туйғуси унга узлуксиз ҳамроҳ бўлади 
ва эзгу ниятларнинг амалга ошишида туртки вазифасини бажаради. 
Шунингдек, мазкур даврда айрим жиҳатларда турғунлик туйғуси нуқсон 
(иллат) сифатида ҳукм суриши эҳтимолдан ҳоли эмас. 
Саккизинчи, яъни қарилик даври инсон тариқасида ўз бурчини уддалай 
олганлиги, турмушнинг кенг қамровлилиги, ундан қаноатланганлиги 
(қониққанлиги) туйғулари билан тавсифланади. Ушбу ѐшда ҳаѐтдан, 
фаолиятдан ноумидлилик, улардан кўнгил совиш ҳис-туйғуларини салбий 
хусусият сифатида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Донолик, софлик, гуноҳлардан 
фориғ бўлиш бу ѐшдаги одамларнинг энг муҳим жиҳати, саҳовати ҳисобланади, 
бинобарин, ҳар бир алоҳида олинган ҳолатга нисбатан шахсият ва умумият 
нуқтаи назардан қараш уларнинг олий ҳиммати саналади. 
Э.Шпрангер ―Ўспиринлик даври психологияси‖ деган асарида қизларни 
13 ѐшдан 19 ѐшгача, йигитларни эса 14 ѐшдан 22 ѐшгача ўспиринлик ѐшига 
киритишни тавсия қилади. Э.Шпрангернинг фикрича, ушбу ѐш даврида юз 
берадиган асосий ўзгаришлар:
шахсий ―Мен‖ ни кашф қилиш;
рефлексиянинг ўсиши;
ўзининг 
индивидуаллигини 
англаш 
(тушуниш) 
ва 
шахсий 
хусусиятларини эътироф этиш; 
ҳаѐтий эзгу режаларининг пайдо бўлиши;
д) ўз шахсий турмушини англаган ҳолда уни ташкил этиш йўлини 
белгилаб олиш ва ҳоказо. Унинг фикрича, 14-17 ѐшларда вужудга келадиган 
инқирознинг моҳияти уларга катталарнинг болаларча муносабатидан қутулиш 
туйғусининг вужудга келишидан иборатдир. 17-21 ѐшларнинг яна бир 
хусусияти - ўзининг тенгқурлари ва жамоатчилик қуршовидан ―узилиш 

---

47 
инқирози‖ ва танҳолик туйғусининг пайдо бўлишидир. Бу ҳолатни тарихий 
шарт-шароитлар ва омиллар вужудга келтиради. 
Э.Шпрангер, 
К.Бюлер, 
А.Маслоу 
ва 
бошқалар 
персонологик 
назариянинг йирик намояндалари бўлиб ҳисобланадилар. 
Когнитивистик йўналишнинг асосчилари қаторига Ж.Пиаже, Дж. Келли 
ва бошқаларни киритиш мумкин. 
Ж.Пиаженинг интеллект назарияси икки муҳим жиҳатга ажратилган 
бўлиб, у интеллект функциялари ва интеллект даврлари таълимотини ўз ичига
олади. Интеллектнинг асосий функциялари уюшқоқлик (тартиблилик) ва 
адаптация (мослашиш, кўникиш)дан иборат бўлиб, интеллектнинг функционал 
инвариантлиги деб юритилади. 
Муаллиф шахс интеллектнинг ривожланишини қуйидаги босқичларга 
ажратади: 
сенсомотор интеллекти (туғилишдан 2 ѐшгача), 
операциялардан илгариги тафаккур даври (2 ѐшдан 7 ѐшгача), 
конкрет операциялар даври (7-8 ѐшдан 11-12 ѐшгача), 
формал (расмий) операциялар даври. 
Ж.Пиаженинг ғояларини давом эттирган психологларнинг бир гуруҳини 
когнитив-генетик 
назарияга 
бириктириш 
мумкин. 
Бу 
йўналишнинг 
намояндалари қаторига Л.Колберг, Д.Бромлей, Дж.Биррер, А.Валлон, Г.Гримм 
ва бошқалар киради. 
Француз психологи А.Валлон нуқтаи назарича, шахснинг ривожланиши 
қуйидаги босқичларга ажратилади: 
ҳомиланинг она қорнидаги даври; 
импульсив ҳаракат даври - туғилгандан 6 ойликкача;
эмоционал (ҳис-туйғу) даври - 6 ойликдан 1 ѐшгача;
сенсомотор (идрок билан ҳаракатнинг уйғунлашуви) даври - 1 ѐшдан 3 
ѐшгача; 
персонализм (шахсга айланиш) даври - 3 ѐшдан 5 ѐшгача; 
фарқлаш даври - 6 ѐшдан 11 ѐшгача; 

---

48 
жинсий етилиш ва ўспиринлик даври - 12 ѐшдан 18 ѐшгача. 
Яна бир франциялик йирик психолог Заззо ўз ватанидаги таълим ва 
тарбия тизимининг тамойилларидан келиб чиққан ҳолда, мазкур муаммога 
бошқачароқ ѐндашади ва уни ўзига хос талқин қилиб, инсоннинг улғайиб 
боришини қуйидаги босқичларга ажратишни тавсия қилади: 
биринчи босқич - боланинг туғилганидан 3 ѐшигача. 
иккинчи босқич - 3 дан 6 ѐшигача. 
учинчи босқич - 6 дан 9 ѐшигача. 
тўртинчи босқич - 9 дан 12 ѐшигача. 
бешинчи босқич - 12 дан то 15 ѐшигача. 
олтинчи босқич - 15 дан 18 ѐшигача. 
Кўриниб турибдики, Р.Заззо шахс ривожланишининг босқичларига 
индивидуаллик сифатида таркиб топиш, такомиллашиш назариясидан келиб 
чиқиб ѐндошгани шахс шаклланиш палласининг юқори нуқтаси, яъни 
ижтимоийлашуви билан чекланишга олиб келган. Ша боис унинг таълимоти 
инсоннинг онтогенезда такомиллашуви, ўзгариши, ривожланиш хусусиятлари 
ва қонуниятлари тўғрисида мулоҳаза юритиш имконини бермайди. 
Г.Гримм шахс ривожланиши қуйидаги босқичлардан иборат эканлигини 
тавсия қилади: 
чақалоқлик туғилганидан 10 кунгача;
гўдаклик 10 кунликдан 1 ѐшгача; 
илк болалик 1 ѐшдан 2 ѐшгача; 
биринчи болалик даври 3 ѐшдан 7 ѐшгача; 
иккинчи болалик даври 8 ѐшдан 12 ѐшгача; 
ўсмирлик даври 13 дан 16 ѐшгача (ўғил болалар), 12 дан 15 ѐшгача 
(қизлар); 
ўспиринлик даври 17 ѐшдан то 21 ѐшгача (йигитлар), 16 ѐшдан 20 
ѐшгача қизлар (бокиралар); 

---

49 
етуклик даври: биринчи босқич - 22 ѐшдан 35 ѐшигача (эркаклар), 21 
ѐшдан 35 ѐшгача (аѐллар), иккинчи босқич - 36 ѐшдан 60 ѐшгача (эркаклар), 36 
ѐшдан 55 ѐшгача (аѐллар); 
кексайиш (ѐши қайтган давр) - 61 ѐшдан 75 ѐшгача (эркаклар), 55 ѐшдан 
то 75 ѐшгача (аѐллар); 
қарилик даври - 76 ѐшдан 90 ѐшгача (жинсий тафовут йўқ),
узоқ умр кўрувчилар 91 ѐш ва ундан ортиқ давр. 
Дж.Биррон шахс ривожланишини қуйидагича тасаввур этади: 
гўдаклик - туғилгандан 2 ѐшигача; 
мактаб олди давр - 2 дан 5 ѐшгача; 
болалик даври - 5 дан 12 ѐшгача; 
ўспиринлик даври – 12 дан 17 ѐшгача;
илк етуклик даври - 17 дан 20 ѐшгача; 
етуклик даври - 20 дан 50 ѐшгача; 
етуклик даврининг охири - 50 дан 75 ѐшгача; 
қарилик даври 76 ѐш ва ундан ортиқ давр. 
Д.Бромлейнинг таснифи бошқаларникига мутлақо ўхшамайди, чунки 
унда шахснинг ривожланиши муайян даврларга ва босқичларга ажратилган: