Ўзбекистон республикаси халк таълим вазирлиги а.ҚОдирий номли жиззах давлат педагогика институти спорт фанлари услубияти кафедраси

1.4. Harakatli o’yinlar haqida umumiy tushuncha
Harakatli o’yinlarni to’plash va ularni hayotga tadbiq etish, ulardan oqilona foydalanish bugungi kunda oldimizda turgan ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo’lgan muhim vazifa bo’lib hisoblanadi. Ushbu vazifa yosh avlodni sog’lom va barkamol qilib tarbiyalovchi jismoniy tarbiya oldida ham katta mas’uliyat yuklaydi. Yoshlarni har tomonlama jismonan baquvvat qilib tarbiyalashga imkon beradigan, o’quvchilar jismoniy sifatlarini rivojlanishiga qaratilgan bu muammoni umumta’lim maktab qo’uvchilari jismoniy madaniyatini tashkiliy va pedagogik jarayonlar bilan birga bir-biriga bog’lab kelgan uzviylikda ko’rib chiqish lozimligini keltirib chiqaradi, bunda harakatli o’yinlarni roli kattaligini qayta-qayta ta’kidlab o’tmoqchimiz. Shuning uchun xalqimizning asrlardan asrlarga o’tib kelayotgan milliy o’yinlarini avaylab-asrab, keyingi avlodga yetkazish yo’llarini izlab, ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish bizning maqsadimizdir.

Harakatli o’yinlar jismoniy tarbiyaning eng ta’sirchan usullaridan bo’lib, o’quvchilarda aqliy, axloqiy va nafosat tarbiyasini birgalikda muvaffaqiyatli amalga oshirishda muhim vositadir. Shuning uchun bolalar o’yinlarining ruhi, tabiati, saviyasi, ishtirokchilarning xatti-harakatlari kabi jihatlariga ham e’tibor berish zarur. 11-12 yoshli voleybolchilarda umumiy va maxsus jismoniy tarbiyani qiziqarli va foydali o’tkazish uchun biz tavsiya etayotgan ba’zi harakatli o’yinlardan foydalanishda ham xudi shu xususiyatlarga e’tibor berish kerak.

Harakatli o’yinlar o’quv-trenirovka mashg’ulotlarida yordamchi vosita sifatida qo’llaniladi. Chunki o’yin shug’ullanuvchilarda qiziqishni oshiradi, ularga zavq bag’ishlaydi, ish qobiliyatini tezroq tiklanishini ta’minlaydi. O’yin tufayli charchashni unutadilar, trenirovka mashg’ulotlarini diqqat bilan bajaradilar (A.Sh.Qosimov).

Hamma o’yinlar shug’ullanuvchilar organizmiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham o’yinlarga umumiy jismoniy ta’sir ko’rsatuvchi mashq sifatida rivojlantiruvchi vosita bo’lib hisoblanadi.

XIX asrda V.G.Belinskiy, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubov va D.N.Pisarevlar Rossiyada o’quv-tarbiya ishlarida, jumladan, jismoniy tarbiyada harakatli o’yinlardan keng ko’lamda foydalanish lozimligini aytganlar. Ular harakatli o’yinlarga xalqning sog’lig’ini mustahkamlash va har tomonlama tarbiyalash vositasi sifatida qaraganlar.

G.V.Plexanov jamiyatning tarixiy rivojlanish jarayonida mehnat o’yindan yuqori tursa ham, lekin bola hayotida o’yin faoliyati mehnatdan oldin ekanligini birinchi bo’lib isbotlab bergan edi.(15,17)

P.F.Lesgaft o’zining jismoniy mashqlar sistemasida o’yinlarni jismoniy tarbiya vositasi sifatida ifodalaydi. U o’yin yordamida hayotga tayyorlanishini aytadi. P.F.Lesgaftning harakatli o’yinlarni yotkazish uchun qo’ygan talablari hozirgi paytgacha o’z qimmatini yo’qotgani yo’q; chunonchi, u har bir o’yin oldiga aniq maqsadlar qo’yishi, o’tkazilayotgan o’yinlar qatnashuvchilarning kuch va qobiliyatlariga mos kelishi, o’yin shug’ullanuvchilarga ijobiy emosional ta’sir ko’rsatishi lozimligini, o’yinlarni sistemali tarzda va muntazam ravishda o’tkazish, qatnashuvchilarning aktivligi va mustaqilligini oshirishga harakat qilish zarurligini o’qtirgan edi.

N.K.Krupskaya o’yinlar bola hayotida katta rol o’ynashini ta’kidlab, shunday degan edi: «Bolalar faqa to’qish mobaynida o’sib qolmay, balki o’yin jarayonida ham o’rganadilar, ular uyushishni o’rganadilar, hayotni tushunishni o’rganadilar». N.K.Krupskayaning fikricha, ishni shunday tashkil qilish kerakki, o’yinlar yosh avlodni tarbiyalashga yordam bersin. O’yinlar har xil bo’ladi. Ba’zi o’yinlar borki, ular bolalarda qo’pollikni, maqtanchoqlikni, kekkayishni va boshqalarni o’stiradi. Shunday o’yinlar borki, ular o’z o’rtog’iga yordam berish, chidamli bo’lish kabi fazilatlarni tarbiyalaydi.(35,36)

A.S.Makarenko o’yinlar bolalar va yoshlarni mehnatga tayyorlaydi, deb hisoblardi. Uning fikricha, kattalar hayotida mehnat qanday ijobiy rol o’ynasa, bolalar hayotida ham o’yin shunday katta ahamiyatga ega. A.S.Makarenko maxsus ish harakatlariga o’xshash harakatlarni talab etuvchi o’yinlarni birinchi o’ringa qo’yar edi.

Harakatli o’yinlar, estafeta o’yinlari maktab sport seksiyasida yetakchi o’rin olishi kerak.

Harakatli o’yinlar basketbol, voleybol, futbol, qo’l to’pi va boshqa seksiyalarda ko’proq qo’llanadi. Shuningdek, gimnastika, yengil atletika va suzish seksiyalarida ham harakatli o’yinlardan foydalaniladi.

Seksiyalarda har xil o’yinlardan muntazam ravishda o’rinli foydalanish o’quvchilarning jismoniy barkamolligiga, ulardagi malakalarning takomillashuviga katta yordam beradi. O’quvchilarda zaruriy jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun jismoniy tarbiya darslarida ilgari o’rganilgan o’yinlarni yangi qoidalar asosida yangi variantlarda o’tish lozim.

Seksiyalar ishida harakatli o’yinlardan keng foydalanishda bolalarning yosh xususiyatlarini, shuningdek, mahalliy va mavsumiy sharoitlarni aniq hisobga olish kerak. Uncha tayyorgarlik ko’rmagan kichik maktab yoshidagi qo’uvchilarga juda ko’p va xilma-xil o’yinlar o’rgatiladi.

Yaxshiroq tayyorgarlik ko’rgan gruppalarda o’yinlar kamroq o’tkaziladi. O’zbekistonda bahor, yoz va kuz paytlarida Ayniqsa, basketbol, voleybol, qo’l to’pi, tennis va yengil atletika seksiyalari ishlab turishi, bunday vaqtlarda «Chillak», «Qoziq», «Kamalak», «Oq tosh» singari milliy va rus xalq o’yinlaridan foydalanish lozim.

Har xil harakatli va sport yo’sinidagi o’yinlardan, shuningdek, yengil atletika mashqlaridan foydalanishda qo’uvchilarda musobaqalarga qiziqish uyg’otish g’oyat foydalidir.

O’quvchilar ko’pincha o’yinga berilib ketib, uni o’zgartiradilar, eski qoidalarni yig’ishtirib qo’yib, yangilarini o’ylab chiqaradilar, maqsadga erishish yo’lini qiyinlashtiradilar va shu tariqa yangi o’yinni vujudga keltiradilar. Ana shuning uchun o’yinlarni takrorlashdan (ayniqsa bolalarning istagi bilan bog’liq hollarda) sira erinmaslik kerak.

II-BOB. DASTLABKI O’RGATISH BOSQICHIDA YOSH VOLEYBOLCHILAR MASHG’ULOTIDA O’TKAZILGAN PEDAGOGIK TAJRIBA NATIJALARI.

2.1. O’quv-trenirovka jarayonida umumiy va maxsus tayyorgarliklarni amalga oshirishda harakatli o’yinlarni ko’llash samarasi.
O’quv-trenirovka mashg’ulotlari jarayonida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik hamda texnik va taktik malakalarning shakilanish samaradorligini nazorat qilish yuqori malakali sportchilar tayyorlash borasida muhim amaliy ahamiyatga egadir. Chunki, sport bilan endigina shug’ullanishni boshlagan bolalar o’zlarining funksional va jismoniy jihatlaridan hali katta nagruzkalarga tayyor bo’lmaydi. Shuning uchun qo’llanilayotgan harakatli o’yinlar shu bolalarning imkoniyatlariga qarab me’yorlangan bo’lishi lozim. Shu bilan bir qatorda fiziologik qonuniyatlardan ma’lumki, agar ushbu harakatli o’yinlar nagruzkasi xajmi, muddati, murakkabligi jihatlari xaddan tashqari yuqori bo’lsa, yosh organizm bu nagruzkaga bardosh bera olmaydi. Natijada charchash, zo’riqish va hatto kasallik holatlari ro’y berishi mumkin. Agar bordiyu nagruzkalar xajmi va muddati juda kam bo’lsa, unda taraqqiyot, ya’ni rivojlanish bo’lmasligi ehtimoldan holi emas.

Harakatli o’yinlar o’quv-trenirovka mashg’ulotlarida yordamchi vosita sifatida qo’llaniladi. Chunki o’yin shug’ullanuvchilarning qiziqishini oshiradi, ularga zavq bahishlaydi, ish qobiliyatini tezroq tiklanishini ta’minlaydi. O’yin tufayli charchashni unutadilar, trenirovka mashgulotlarini diqqat bilan bajaradilar.

Hamma o’yinlar shug’ullanuvchilarning organizmlariga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham o’yinlarga umumiy va maxsus jismoniy ta’sir ko’rsatuvchi mashq sifatida qarash lozim. Birorta o’yin yo’qki, u ayrim jismoniy sifatni rivojlantiruvchi vosita bo’lib hisoblanmasin.

Maxsus kuchni tarbiyalashda trener kerakli mushak gruppalarini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadigan o’yinlarni o’ynatishi lozim. Maxsus kuchni rivojlantiruvchi o’yinlarda shug’unllanuvchilar o’z tana og’irligini, bironta tashqi og’irlikni yoki raqib og’irligini (qarshiligini) yengadi. Maxsus kuchni rivojlantirish uchun quyidagi o’yinlar tavsiya etiladi. «Xo’rozlar jangi», «Doiraga tort», «Doiradan turtib chiqar» va boshqalar.(38)

Maxsus tezkorlikni tarbiyalash signalga binoan tezlikda javob berilishini muayyan vaqt birligi ichida ko’p harakatlar bajarilishini hamda butun tana yoki uning bir qismini fazoda tezlik bilan harakat qilishini talab qiladigan o’yinlar o’quvchilarga tezkorlik sifatini rivojlantiradi. Maxsus tezkorlikni tarbiyalash uchun mashqlar maksimal suratda bajarilishi lozim. Shuning uchun ham ikki tomonning aktiv musobaqalashishiga olib keladigan o’yinlar o’tkazilgani ma’qul. Harakatdagi obyektga nisbatan bo’lgan reaksiyani tarbiyalovchi o’yinlar bu o’rinda yaxshi natija beradi. Maxsus tezkorlikni va kuchni rivojlantiruvchi o’yinlar muayyan vazifani hal qilishda katta yordam beradi. Bu o’yinlar o’quv-trenirovka mashg’ulotining dastlabki qismida, shug’ullanuvchilar charchab qolmaslaridan avval o’tkazilishi kerak.

Maxsus tezkorkorlikni tarbiyalash uchun quyidagi o’yinlar tavsiya etiladi: «Nomerlarni chaqirish», «Ovchilar va o’rdaklar», «Uya qo’riqlash», «Lapta» va boshqalar.

Maxsus chaqqonlikni tarbiyalash aniq harakat qilish kerak bo’lgan, bajarish sharoitlari o’zgaruvchan saport turlarida chaqqonlik yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda chaqqonlikni tarbiyalash uchun kuyidagi o’yinlar tavsiya etiladi: «Dorboz», «To’pni tutib ol», «Vint» va boshqalar.

Masxus chidamlilikni tarbiyalash. aksari o’yinlarda nihoyatda jadal bajariladigan mashqlar tufayli tezkorlik va chidamlilik sifatlari tarbiyalanadi. Bunday o’yinlarda nagruzkalar ham asta-sekin oshirilib boriladi. Chunonchi: maydonni kattalashtirish; maydonni kichraytirmay turib o’yinchilarning sonini kamaytirish; sport jihozlari sonini kamaytirish; yugurish masofasini uzaytrish; to’siqlar sonini oshirish, murakkab mashqlarni qo’llash va ularning sonini ka- maytirish va hokazo.

Yuqorida ko’rsatilgan metodik usullar izchillik bilan qo’llanilgan maqsadga tezroq erishiladi.

Maxsus egiluvchanlikni tarbiyalash maqsadida ayrim mushaklar guruppalari va bug’inlarga ta’sir ko’rsatuvchi o’yinlar tanlab olinadi. Bu o’yinlar asosan maxsus sport jihozlari yordamida o’tkaziladi. Og’irliklar o’rnida shug’ullanuvchilarning o’zlari ham qatnashishi mumkin.

Aktiv egiluvchanlik mushaklarning kuchiga bog’liq. Mushaklarning chuziluvchanlik xususiyatlari esa marakaziy nerv sistemasi ta’sirada o’zgaradi. Shuning uchun o’yinlarda zavq - shavq bilan qatnashilganda egiluvchanlik yuqori bo’ladi. egiluvchanlikni talab qiladigan o’yinlardan oldin tegishli mashqlar bajarilishi lozim.

Maxsus egiluvchanlikni tarbiyalash uchun «Uzoqa to’p uloqtirish», «Qovun uzatish», «O’rtada to’p» va boshqa mashqlar tavsiya etiladi.

2.2.Tadqiqot davomida olingan natijalarni taqqoslash.

Tadqiqot 10 oy davomida ikki guruh ishtirokida amalga oshirildi. Bular nazorat va tadqiqot guruhlari.

Tadqiqot davomida ikki guruhda ham 7 tadan 14 ta tekshiruvchi ishtirok etdi. Tadqiqot mashqlarini o’z tarkibiga kiritmagan an’anaviy (BO’SM dasturi asosida) va shu mashqlar bilan qo’llaniladigan mashg’ulotlar samaradorligi ikki guruhda ham tadqiqotdan oldin va tadqiqot yakunida tekshirish o’tkazish asosida aniqlanadi.

Quyidagi sport bilan shug’ullanishni boshlagan 10-13 yoshli o’g’il va qiz bolalarda, 30 metrga yugurish, 60 metrga yugurish, archasimon yugurish, joydan turib va yugurib kelib gorizontal sakrashlar.

Dastlabki o’rgatish bosqichida 10-13 yoshli voleybolchilar jismoniy sifatlarni maxsus mashqlar yordamida samarali oshirish imkoniyati.

O’quv mashg’ulotlari jarayonida umumiy va maxsus jismoniy sifatlar hamda texnik-taktik malakalarning shakllanishi samaradorligini nazorat qilish yuqori malakali sportchilar tayyorlash borasida muhim amaliy ahamiyatga egadir.

Ayniqsa, ushbu nazoratning mavqyeyi sport tayyorgarligining dastlabki o’rgatish bosqichida juda kattadir. Chunki, sport bilan endigina shug’ullanishni boshlagan bolalar o’zlarining funksional va jismoniy jihatlaridan ahm katta nagruzkalarga tayyor bo’lmaydi. Shuning uchun qo’llanilayotgan jismoniy va texnik-taktik mashqlar shu bolalarning imkoniyatiga qarab me’yorlangan bo’lishi lozim. Shu bilan bir qatorda, fiziologiya qonuniyatlaridan ma’lumki, agar ushbu mashqlar yuklamasi (nagruzkasi) hajmi, shiddati, murakkabligi jihatlari haddan tashqari yuqori bo’lsa, yosh organizm bu nagruzkaga bardosh bera olmaydi. Natijada charchash, zo’riqish va hattoki kasallik holatlari ro’y berishi mumkin. Agar bordiyu yuklamalar hajmi va shiddati juda kam bo’lsa. Unda taraqqiyot, ya’ni rivojlanish bo’lmasligi ehtimoldan holi emas. Demak, o’quv-mashg’ulot jarayonida doimiy va muntazam pedagogik nazorat tashkil qilinishi kerak.

Voleybol bo’yicha bolalar va o’smirlar sport maktablariga mo’ljallangan amaldagi dastur o’z mazmuni va talablari jihatidan hyech qanday shubha uyg’otmaydi. Lekin, o’tkazilmasin, agar pedagogik nazorat bo’lmasa, mazkur mashg’ulotlar istagan samarani bermaydi.

Shu bilan bir qatorda amaldagi o’quv-mashg’ulot dasturi o’z tarkibiga aksariyat an’anaviy-standart mashqlarni kiritgan.

Bunday mashqlar, ko’pincha bolalarni psixologik nazardan tezkroq charchatadi. Bolalarda mashg’ulotlarga nisbatan qiziqish so’nadi. Binobarin, mashg’ulotlarda maxsus mashqlarni qo’llash kutilgan samarani berishi tahmin qilinadi.

Aynan shu masalani isbotlash maqsadida biz dastlabki o’rgatish bosqichida shug’ullanayotgan 10-13 yoshli voleybolchi bolalarda pedagogik tadqiqot o’tkazdik. Tadqiqot ikki guruh nazorat va tadqiqot guruhlari ishtirokida 10 oy muddat davomida amalga oshirildi.

Nazorat guruhi amalidagi dastur asosida mashg’ulotlarda qatnashdilar.

3,5,7,9, jadvallarda (5,6,7,8,9 jadval) nazorat guruhida shug’ullangan yosh voleybolchilarning tadqiqot boshlanishdan avvalgi va keyingi aniqlangan maxsus jismoniy sifatlarning shaxsiy ko’rsatkichlari darajasi qayd etilgan.

Natijalar shuni ko’rsatdiki, tadqiqotdan avval tekshirilgan nazorat guruhi a’zolariningm axsus jismoniy sifatlari tadqiqot guruhi a’zolarining ko’rsatkichidan deyarli farq qilmagan. (2,3,6,7 jadval).

Tadqiqot yakunida esa ushbu ko’rsatkichlarni farqini yaqqol ko’rish kuzatilgan.

Yosh voleybolchilarning tadqiqot oxirida olingan natijalari. (Tadqiqot guruhi va nazorat guruhi). Dastlabki, hamda 10 oylik mashg’ulotlardan so’nggi ko’rsatkichlarini havola etilgan.

10-13 yoshli bolalarda tezkorlik ko’rsatkichlarining dastlabki natijalari tadqiqot guruh.

2-jadval.

№	F.I.Sh.	30 m.ga yugurish	60 m.ga yugurish	Archasimon yugurish.
1	Qosimov A	5,9	9,5	28,7
2	Normatov k	5,8	9,4	29,5
3	Maxamatov X	6,0	9,8	29,3
4	Bobojonov O	5,8	9,5	29,4
5	Jumaboyev M	5,9	10,1	30,0
6	Ismonov S	6,1	10,0	28,5
7	Abdullayev B	6,2	10,3	28,4
		41,7	68,6	203,8
X		6,0	9,8	29,1

10-13 yoshli bolalarda tezkorlik ko’rsatkichlarini dastlabki nazaorat natijalari (nazorat guruhi). n7

3-jadval.

№	F.I.Sh.	30m.ga yugurish	60 m.ga yugurish	Archasimon yugurish.
1	Qosimov A	5,9	9,5	28,7
2	Normatov K	5,9	9,4	29,5
3	Maxamatov X	5,9	9,4	29,5
4	Bobojonov O	5,8	9,5	30,0
5	Jumaboyev M	5,8	9,9	30,1
6	Ismonov S	6,0	10,0	28,5
7	Abdullayev B	6,1	13,0	28,4
		41,4	68	204,7
X		5,9	9,7	29,2

10-13 yoshli bolalarda tezkorlik ko’rsatkichlarining so’nggi natijalari (tadqiqot guruhi). n7 4-jadval.

№	F.I.Sh.	30m.ga yugurish	60 m.ga yugurish	Archasimon yugurish.
1	Qosimov A	5,5	9,3	26,5
2	Normatov k	5,6	9,4	26,7
3	Maxamatov X	5,4	9,3	28,0
4	Bobojonov O	5,3	9,3	27,5
5	Jumaboyev M	5,6	9,5	27,6
6	Ismonov S	5,8	9,6	26,5
7	Abdullayev B	5,8	9,6	26,5
		39	66	189,3
X		5,6	9,4	27,0

10-13 yoshli bolalarda tezkorlik ko’rsatkichlarining so’nggi natijalari (tadqiqot guruhi). n7 5-jadval.

№	F.I.Sh.	30m.ga yugurish	60 m.ga yugurish	Archasimon yugurish.
1	Qosimov A	5,7	9,4	28,2
2	Normatov k	5,8	9,3	29,0
3	Maxamatov X	5,8	9,3	28,5
4	Bobojonov O	5,8	9,4	29,0
5	Jumaboyev M	6,0	9,6	29,0
6	Ismonov S	5,6	9,6	28,0
7	Abdullayev B	40,5	10,0	28,0
		5,8	66,6	199,7
X		5,6	9,5	28,5

10-13 yoshli bolalarda sakrovchanlik ko’rsatkichlarining dastlabki natijalari (tadqiqot guruhi). n7.

6-jadval.

№	F.I.Sh.	Yoshi	Turgan joyida (sm)	Yugurib kelib (sm)
1	Qosimov A	13	20	32
2	Normatov k	13	21	32
3	Maxamatov X	13	20	30
4	Bobojonov O	13	23	35
5	Jumaboyev M	13	20	30
6	Ismonov S	13	22	31
7	Abdullayev B	13	20	30
			146	220
X			20,9	30