Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат


Sharq dunyosining buyuk allomalari



Download 0,54 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/26
Sana18.09.2021
Hajmi0,54 Mb.
#177962
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   26
Bog'liq
arab musulmon madaniyatining zhahon tarixida tutgan orni

2.3.Sharq dunyosining buyuk allomalari 

Abu  Nasr  Muhammad  Forobiy  873  yili  Sayxun  (Sirdaryo)  qirg‘og‘idagu 

Forob-O‘tror  degan  joyda  (ba‘zi  kitoblarda  Vosinch  qishlog‘ida)  turkiy 

qabilalardan  bo‘lgan  harbiy  xizmatchi  oilasida  dunyoga  kelgan.  Boshlang‘ich 

ma‘lumotni o‘z yurtida olgach, Shosh (Toshkent), Samarqand, Buxoroda o‘qigan. 

Isfaxon, Hamadon, Ray shaharlarida bo‘lgan. 

Keyin  bir  qancha  muddat  Bag‘dodda  yashab,  al-Mutaddil  (870-902),  al-

Muqtafiy (902-908), al-Muqtadir (908-932) xalifaliklari davrida O‘rta asr fani va 

ilmining  turli  sohalarini  o‘rganadi,  yunon  falsafiy  maktablari  bilan  chuqur 

tanishadi.  Taxminan  941  yildan  Damashqqda  yashay  boshlagan,  Halabda  ijod 

qilgan. Jahon madaniyati rivojiga katta hissa qo‘shgan mutafakkir Forobiy tabiiy 

va  ijtimoiy  bilimlarning  qariyb  barcha  sohalari  bilan  shug‘ullangan  va  160  dan 

ortiq  asar  yaratgan.  «Substansiya  haqida  so‘z»,  «Qonunlar  hakida  kitob»,  «Jon 

(rux)ning  mohiyati  haqida  risola»,  «Ilmlarning  kelib  chiqishi  va  tasnifi»,  «Hajm 

va miqdor haqida», «Musiqa xaqida katta kitob», «Hayvon a‘zolari haqida so‘z», 

«Fozil shahar odamlari» shular jumlasidandir. 




 

62 


Forobiy  bulardan  tashqari,  o‘zidan  oldin  o‘tgan  yunon  mutafakkirlari, 

jumladan,  Aristotel  asarlariga  yozgan  sharhlari  bilan  ham  shuhrat  qozongan  va 

«Muallimi  soniy»-  ikkinchi  muallim,  «Sharq  Arastusi»  unvonlariga  sazovor 

bo‘lgan. Gap shundaki, Forobiy o‘z salafla-rining asarlariga shunchaki munosabat 

bildirib,  tushuntirib  bermagan,  balki  ularning  ayrim  qarashlarini  inkor  etgan, 

fikrlarini to‘ldirgan. 

Abu  Nasr  bobomiz  «Fozil  shahar  ahlining  ra‘ylari»,  «Fuqarolik  siyosati», 

«Baxt-saodatga  erishuv  haqida»  kabi  risolalarida  o‘zining  ijtimoiy  qarashlarini 

bayon qilgan. Inson jamoasining o‘z ehtiyojlarini qondirishga bo‘lgan intilishlari 

asosida  vujudga  keladigan  o‘zaro  yordam,  birlashuv  natijasida  paydo  bo‘lishini, 

bunday  jamoaning  sinalgan  shakli  shahar  ekanligini  ilmiy-nazariy  jihatdan 

asoslashga  harakat  qilgan  ulug‘  mutafakkir  butun  insonlarni  o‘zaro  hamkorlikka 

chaqiradi,  jahonda  yagona  odamlar  jamoasi  tuzilishini  orzu  qiladi.  Davlatning 

vazifasi fuqarolarni baxt-caodat manziliga eltishdan iboratdir, bu esa ilm va xush 

axloq  yordamida  vujudga  keladi,  deb  hisoblaydi.  Olim,  shuningdek,  hukumatni 

boshqarishning  saylovga,  ya‘ni  demokratiyaga  asoslangan  shakllari,  tizimlarini 

tavsiya qiladi, har jihatdan yetuk, yurti ma‘mur, eli farovon, xalqi yoppasiga ilm-

ma‘rifatli  jamiyat  to‘g‘risidagi  fikrlarni  ilgari  suradi.  Forobiyning  dunyo 

ahamiyatiga molik ayrim asarlari XII asrdayoq bir qancha Ovrupo tillariga tarjima 

qilingan. 

Qomusiy  olimning  ilm-fanning  umumiy  masalalariga,  inson  bilish 

faoliyatining  falsafiy  omillariga,  shakllari  va  bosqichlariga,  mantiq  ilmining 

tabiati  va  sirlariga,  hisob-  al-jabr,  falakiyot,  handasaga,fizika,  kimyo,  tibbiyot, 

biologiyaga,  tilshunoslik,  ijtimoiy-siyosiy  muammolar,  davlatni  boshqarish 

masalalariga,  tarbiya  va  axloq-odob,  hukukiy  bilimlarga,  murabbiylik 

ta‘limotlariga  bag‘ishlangan  va  boshqa  yo‘nalishlardagi  tadqiqotlari,  hech 




 

63 


shubhasiz mazkur sohalar rivojiga katta ta‘sir ko‘rsatgan va hali-hamon ularning 

qimmati, ahamiyati yuksakdir

31



Ko‘p  tillarni,  jumladan,  g‘oyat  murakkab  arab  lisonini  milliy 



mutaxasslardan xam puxtarok biladigan, asli turkiy millatga mansub Forobiy faqat 

ilm bilan shug‘ullanib qolmay, ana shu til, shuningdek, mantiq asoslari bo‘yicha 

arabiy madrasalarda muallimlik qilib, ma‘-ruzalar o‘qigan. 

Forobiy  o‘z  bilimlari,  ilmlarini  mukammallashtirish  maqsadida  umrining 

oxirida  xam  tinib-tinchimagan,  qo‘nim  bilmagan.  Ma‘lum  muddat  Misrda 

yashagan,  keyin  yana  Damashqqa  qaytgan  va  950  yili,  yetmish  uch  yoshida  shu 

yerda vafot etgan. 

Dunyo  tan  olgan  donishmand,  shoir,  adabiyotshunos,  musiqashunos 

Forobiyning  fe‘li-a‘moli,  hayot  tarzini  ifodalaydigan  bir  alomat  misolni  hayrat 

bilan naql  qiladilar. Olim  Xalabda  yashagan davrida ilmu  fan  kishilari zahmatini 

qadrlaydigan  shahar  hokimi  Sayfutdavla  unga  davlat  hisobidan  kattagina  maosh 

tayinlagan  ekan.  Forobiy  maoshning  bir  qismini  -  kundalik  tirikchiligiga  kifoya 

qiladiganini  olib,  qolganini  qaytarar  ekan.  Shaxsning  nihoyatda  halol, 

olijanobligidan, o‘ta kamtar va xokisorligidan va ayni vaqtda behad buyukligidan 

dalolat  bo‘lgan  bu  dalil  hozirgi  zamon  nuktai  nazaridan  qaraganda  xalq 

rivoyatlariga, ertakka o‘xshaydi. 

Forobiy  inson  aqlining  bilish  qobiliyatlarini  aniqlashga  intilib,  uning 

mantiliy  tuzilishini  batafsil  tahlil  qiladi. Shuni  aytish kerakki, ruxoniylar  mantiq, 

bilan  shug‘ullanishni  keskin  man  etar,  uni  o‘rganish  dindan  chekinishga  olib 

keladi  deb  hisoblardilar.  Forobiyiing  bilish  haqidagi  ta‘limotida  aql  masalasiga 

keng o‘rin berilgan. U aqlni borliq mohiyatini bilishning muhim va asosiy vositasi 

deb  hisoblaydi.  Aql  muammosini  talqin  qilishda  ko‘plab  qiziqarli  va  to‘g‘ri 

qoidalar  va  farazlar  bilan  bir  qatorda  mistik  va  teologik  narsalar  ham  uchraydi. 

Biroq,o‘rta  asr  uchun  xarakterli  bo‘lgan  faqat  Forobiyda  emas,  balki  undan 

keyingi  mutafakkirlarda  (Ibn  Sino,  Ibn  Rushd  va  boshqalar)  ham  uchraydigan 

                                                 

31

 Qamchibek Kenja. Andijondan Bog‘dodgacha. T., ―Sharq‖, 2007, 15-bet. 




 

64 


dunyoviy  rux  va  dunyoviy  aql,  ularning  o‘lmasligi  haqidagi  ta‘limot  umuman 

mistik-idealistik  bo‘lgani  holda  teologik  kategoriyalar  shaklida  ifodalangan 

qimmatli  fikr-ratsional  mag‘izga  ham  egadir.  Dunyoviy  rux  va  dunyoviy  aql 

individual rux va aqlniig paydo bo‘lishi va rivojlanishining sababi deb qaraladi va 

oqibatda  individual  rux  va  aql  tananing  o‘lishi  va  yo‘q  bo‘lishi  bilan  yuqolib 

ketmaydi,  balki  dunyoviy  rux  va  aql  bilan  qo‘shiladi.  Insonning  ruxi  va  aqli 

abadiylikka  ketadi,  biroq  hech  qachon  qaytib  kelmaydi  va  qayta  namoyon 

bo‘lmaydi. Ular tanani tark etib, guyo bir butunlikka birlashadi va har bir rux va 

aql  hayotiyligida  orttirgan  barcha  ma‘naviy  narsalar  to‘planib  hamisha  barhayot 

dunyoviy rux va aqlni tashkil etadi.  




Download 0,54 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish