|
Схема 1.
Цивилизацияли тараққиёт
Цивилизацияга қадар тарақ- Цивилизацияли босқичлари
қ иёт даври
аграр индустриал Ахборот-
ёввойиллик варварлик лашган ком-
даври даври пьютер цивил.
Николай Данилевский (1822-1885 й.) маданий-тарихий тараққиёт (цивилизация)нинг типларини фаолият турлари асосига қурган. Унинг фикрича, цивилизация фаолиятининг энг муҳим тўрт тури: а) диний; б) маданий; в) сиёсий; г) иқтисодий-сиёсий типларда намоён бўлади. Худди тирик организмларда бўлгани сингари жамиятнинг маданий-тарихий типлари ўзаро бир-бири ва ташқи мухит билан курашади ва хар бир тип тўрт босқични ўз бошидан кечиради: туғилиш, кучга тўлиш, кексайиш ва халокат (деградация). Олим маданий-тарихий тараққиёт қонунлари хақида фикр юритади.
Немис олими Освалд Шпенглер (1890-1936 йиллар) умуминсоний маданият йўқ, алоҳида, бошқалардан фарқ қиладиган маданият бор, деб ҳисоблайди. У инсоният тарихида 8 маданият тури: Миср, Хинд, Бобил, Хитой, Юнон-рим, Араб, Ғарбий Европа ва Майя маданиятларини кўрсатган. Ҳар бир маданий организм муайян бир давр мобайнида мавжуд бўлади (тахминан минг йил), сўнг цивилизацияга айланади ва халок бўлади. Маданиятнинг хар бир тури ўзининг чуқур мазмунига эга ва инсоният тарихида мухим ўрин тутади, маданиятлар тақдири, тили ва қалбини англай билиш тарихни англашдир, деб ҳисоблайди олим.
Ижтиомий тараққиётга цивилизацияли, ёндошув вакили инглиз олими Арнольд Тойнби (1889-1975 йиллар) бўлиб ҳисобланади. Тарих, деб фикр юритади олим, алоҳида ўзига хос цивилизациялар тарихидан иборат. Тойнби цивилизацияни динамик характерга эга, деб билади. Ҳар бир цивилизация шаклланиш, тараққиёт, таназзул, емирилиш тарихий босқичларини ўз бошидан кечиради ва ўз ўрнини янги цивилизацияга бўшатиб беради. Арнольд Тойнби ижтимоий тараққиётнинг сабабларидан бири деб маънавий юксалишни кўрсатади. Олим цивилизациялар орасида Ўрта Осиё цивилизациясига алоҳида ўрин ажратган. У ўзининг «Тарихни билиш» асарида цивилизациянинг 13 типини ажратиб кўрсатган. Ижтиомий тараққиёт, тарихнинг мохияти муаммоси XIX аср охири ва XX асрда немис файласуфи Карл Ясперс америкалик олимлар Олвин Тоффлер ва Франсис Фукуяма қарашларида ўз ифодасини топган. Немис файласуфи Карл Ясперс (1883-1969 йиллар) 1949 йилда нашр этилган «Тарихнинг маъноси ва вазифаси» асарида жамиятнинг объектив қонунлари мавжудлигини инкор этади. У ижтимоий тараққиёт хақида «Жаҳоний вақт ўқи» ғоясини илгари суради ва жаҳон тараққиётининг бир-биридан фарқланадиган тўрт даврнинг кўрсатиб ўтади. Дастлабки икки даврда одамлар тилга эга бўлди, меҳнат қуролларини яратди ва оловни кашф этди. Бунинг натижасида милоддан аввалги 5-3 минг йилликларда Хиндистон, Хитой, Миср, Месопотамия маданияти шаклланди.
Учинчи давр милоддан аввалги 8-2 асрлар – Юнонистондан Хитойга маънавий юксаклик қарор топди. Бу давр чексиз имкониятларни вужудга келтирди. Тўртинчи даврни 17-20 асрларда Европада илмий-техник цивилизациясининг қарор топиш даври бўлди, деб таърифлайди олим.
Америкалик олим Фрэнсис Факуяма ижтимоий тараққиёт хақида «тарихнинг интиққан» ғоясини илгари сурди. У тарихнинг интиқосида жамият ва давлат инсон учун мақбул шаклга кела билади, жамиятда либерал ғоялар ғалаба қозонади. Жамиятни ташкил этилишининг энг мақбул йўли – либерализмдир, деб хисоблайди. Олим инсоният тарихининг моҳиятини жамият аъзоларининг барча манфаатларини қондира оладиган, барча асосий зиддиятлар ечимини таъминлай оладиган жамият қуриш ташкил этади, деган хулосага келади.
Ижтимоий тараққиётнинг мухим муаммоларидан бирини унинг қай тарзда кечиш муаммоси ташкил этади. Ижтимоий тараққиёт диалектик зиддиятли жараён, унинг оқибатида эски, аввалги жамиятнинг ўрнини янги жамият эгаллайди. Демак, жамият тараққиёти унинг бир сифат босқичидан иккинчисига ўтишдир. Бундай ўтиш ўз характерига кўра икки турда намоён бўлади.
1) Эволюцион тараққиёт;
2) Инқилобий тараққиёт.
Эволюция лотинча ebolitio сўзидан олинган бўлиб, ривожлантириш, авж олдириш маъноларини англатади. Эволюцион ўтиш тадрижий ривожланиш усули ҳисобланади. Бунда ижтимоий тараққиёт аста-секинлик билан содир бўлади. Жамият тараққиётининг инқилобий йўли унинг бир сифат босқичидан иккинчисига портлаш йўли билан, зўрлик йўли билан ўтишдир. Инқилоб арабча сўз бўлиб, ағдарилмоқ, кўтарилмоқ маъноларини ифодалайди. Инқилоб жамият тараққиётининг босқичма-босқич, тадрижийлик холатидан кескин сифат ўзгаришларига ўтиш жараёнларини англатади. Жамиятнинг бир ҳолатидан иккинчисига портлаш йўли билан ўтиши социал инқилоблар орқали амалга оширилади. Ижтимоий инқилоб жамият хаётининг барча соҳалари – иқтисодий, ижтиомий, сиёсий, маънавий хаётдаги кескин бурилишларни, кескинсифат ўзгаришларини келтириб чиқаради. Ижтимоий инқилоб деб сиёсий тизимни зўрлик билан ағдариб ташлаш назарда тутилади. Улуғ мутафаккирлар инқилоб вайронгарчиликка асосланганодамларнинг моддий ва маънавий асосларига зарар етказадиган, кадриятларни йўқ қиладиган ижтимоий ходиса эканлигини кўрсатганлар.
Ўз мустақиллигини қўлга киритган Ўзбекистон ижтимоий тараққиётининг эволюцион йўлини танлаб олди. Бу йўл ижтимоий тараққиётнинг «ўзбек модели» номи билан мавжуд. Бу йўл моҳияти Республика Президенти И.Каримовнинг «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли» асарида назарий жихатдан асослаб берилган. Тараққиётнинг «ўзбек модели» ижтиомий ларзаларсиз, инкилобий сакрашларсиз, ўзимизга хос тадрижий йўлдан бориш, бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтишни назарда тутади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
