Ўзбекистон республикаси фуқаролик кодексига ш а р ҳ 1-жилд

7-боб. мОДДИЙ НЕЪмАТЛАР
83-модда. мол-мулкнинг турлари
мол-мулк фуқаролик ҳуқуқлари объекти сифатида кўчмас мулкка 
ва кўчар мулкка бўлинади.
Кўчмас мулк жумласига ер участкалари, ер ости бойликлари, 
бинолар, иншоотлар, кўп йиллик дов-дарахтлар ва ер билан узвий 
боғланган бошқа мол-мулк, яъни белгиланган мақсадига номутаносиб 
зарар етказмаган ҳолда жойини ўзгартириш мумкин бўлмайдиган 
объектлар киради.
Қонунда бошқа мол-мулк ҳам кўчмас мол-мулк қаторига кири-
тилиши мумкин.
Кўчмас мол-мулкка бўлган ҳуқуқларни қўлга киритиш ва улар 
бекор бўлишининг хусусиятлари қонунлар билан белгилаб қўйилади.
Кўчмас мулк жумласига кирмайдиган мол-мулк кўчар мулк 
ҳисобланади. Кўчар мулкка бўлган ҳуқуқларни рўйхатдан ўтказиш 
талаб этилмайди, қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
1. Ашёларнинг кўчмас ва кўчар мулкка бўлиниши бозор 
иқтисодиёти даври фуқаролик қонун ҳужжатлари учун энг муҳим 
хусусият ҳисобланади. Бундай бўлинишнинг ҳуқуқий аҳамияти 
қуйидаги асосий йўналишлар бўйича кўчмас ва кўчар ашёлар учун 
турлича ҳуқуқий тартиб ўрнатилиши билан боғлиқ: а) кўчмас 
ашёларга оид битимларни рўйхатдан ўтказиш заруратига боғлиқ 
ҳолда (ФК, 111, 185 м.) кўчмас мулкларни бегоналаштириш ва 
сотиб олиш беистисно тарзда учинчи шахслар танишуви учун 
очиқ ошкоралик шароитида амалга оширилади. Кўчар мулкларга 

---

257
7-боб. моддий неъматлар
оид битимларни давлат рўйхатидан ўтказилиши эса фақат қонунда 
махсус кўрсатилган ҳолатларда бажарилади; б) эгасиз кўчар ва 
кўчмас ашёларга эгалик ҳуқуқини қўлга киритишнинг турли тартиби 
кўзда тутилган (ФК, 191 м.); в) ипотека фақат кўчмас ашёларга 
нисбатан қўлланилиши мумкин (ФК, 265 м.); г) кўчмас ашёларни 
меросга олиш ва бунинг ҳуқуқий тартиби улар мавжуд жойда амал 
қилиб турган ҳуқуқий меъёрлар бўйича, кўчар мулклар бўйича 
(меросга олишда) – меросхўрнинг охирги доимий яшаш жойида амал 
қилиб турган ҳуқуқий меъёрлар бўйича белгиланади.
2. шарҳланаётган моддада кўчмас ва кўчар ашёларга тегишли 
қоидалар берилган, аммо ашёвий ҳуқуқ четлаб ўтилган.
ФКда кўчмас ва кўчар ашёларни уларга оид ҳуқуқлардан алоҳида 
айри ҳолда келиши маълум маънода сунъий хусусиятга эга. Кўчмас 
ва кўчар ашёларга оид ҳуқуқий тартибларда мавжуд бўлган юқорида 
кўрсатиб ўтилган тафовут ашёларнинг ўзига нисбатан эмас, аввало 
ашёвий ҳуқуққа нисбатан қўлланилади. Гап ашёларнинг ўзини эмас, 
уларга бўлган ҳуқуқни рўйхатга олиш тўғрисида бораётган бўлсада, 
ФКнинг 84-моддаси «Кўчмас мол-мулкни давлат рўйхатидан 
ўтказиш» деб номланиши бежиз эмас, кўчмас ва кўчар ашёларга 
бағишланган шарҳланаётган моддада эса бир неча бор «мол-мулк» 
атамасидан фойдаланилган.
шарҳланаётган моддада кўчмас ашёларнинг икки тури ажратиб 
кўрсатилади: ўз табиатига кўра кўчмас ашёлар ва қонун асосан 
кўчмас мол-мулклар қаторига киритилган ашёлар. Ўз навбатида 
ўз табиатига кўра кўчмас ашёлар икки тоифага бўлинади: а) ер 
участкалари, ер ости бойликлари, яъни ер участкалари билан яхлит 
ягоналикка эга бўлган объектлар; б) ер билан узвий боғланган, яъни 
белгиланган мақсадига номутаносиб зарар етказмаган ҳолда жойини 
ўзгартириш мумкин бўлмайдиган объектлар, масалан, ўрмонлар, кўп 
йиллик дов-дарахтлар, бинолар, иншоотлар киради.
Кўчмас мулк жумласига кирмайдиган ашёлар кўчар ашё деб 
эътироф этилади. ФКда ҳам, бошқа бирон қонун ҳужжатида ҳам 
уларнинг таърифи берилмаган. Кўчар мулк, қоидага кўра, мустақил 
равишда ҳаракатланиш лаёқатига эга (ҳайвонлар) ёки инсон ёрдамида 
ўзи учун белгиланган мақсадга зарар етказилмаган ҳолда жойидан 
жилдирилиши мумкин. Кўчар ашёларнинг жойи ва фойдаланилиши, 
қоидага кўра, қандайдир ер участкаси билан боғланмайди. Бироқ, 
агар кўчар ашёлар кўчмас турдаги мол-мулк мажмуининг таркибий 

---

258
I бўлим. УмУмИй қОИДАЛАР
қисмини ташкил этадиган бўлса, улар ана шу таркибга кирган 
муддат ичида ўз-ўзидан кўчар мулк хусусиятидан маҳрум бўлади.