Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Пемрусевич Н
ПреяварительнмЯ отчет об исследовании Дарялика (Уэбой) и местности межлу 
Аму-Дарьею и Сари-Камьшюм //Туркестаиские ведомости. 1879 г., № 15.
‘ Ўшааокив, 1-И-фонд, 27-рўй*ет, 1564-иш, 4-варак: 7-И-фонд, 1-ракам, 
2202-иш,
41-варак.
161
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1850 йилда) Лаузоннинг қуйи қисмидаги Шарқариқ ирмоғига 
тўғон қуришни буюради. Бунинг учун ҳар бир хиналик Кўҳна 
Урганч харобасидан бир қопдан ғишт элтишга мажбур қилинган. 
Қурилган тўғон «Тош-бўғат» деб аталиб, баландлиги 4 сажен, 
узунлиги ва эни 40 сажендан иборат бўлган1.
Дарёликка сув чиқариш юзасидан 1879 йилда қидирув 
ишларини олиб борган экспедиция бошлиғи Х.Гельманнинг 
берган маълумотида, Хива хонларининг Дарёликдаги туркман 
уруғларига нисбатан уларни сувсиз колдириш сиёсати нати- 
жасида Кўҳна дарё бўйларидаги ерларда сувсизликдан куриб 
қолган ариқларнинг, туркман деҳқонларининг ташландиққа 
айланган ерларининг излари сакланиб колганлиги1
2 тўғрисида 
баён килинади.
Манбаларда 
кўрсатилишича, 
Саид 
Муҳаммадхоннинг 
буйруғи билан 1859 йилда Ғозиобод қалъасидан унча узок 
бўлмаган Ғозиобод ариғида ҳам тўғон қурилган, тўғон 
ёвмутларнинг экинларига оқадиган сувни бўғиб кўйган. 
Туркманлар каршилик кўрсатмасликка ва хон хазинасига бўлган 
карзларини тўлашга мажбур бўлганлар, шундан кейингина 
уларнинг экин майдонларига сув юборилган3.
Шундай 
килиб, 
Хива 
хонлари 
хонликдаги 
туркман 
уруғларини итоаткорликда сақлашда уларни сувдан маҳрум 
килиш сиёсати бир томондан хонларга туркман уруғлари устидан 
ҳукмронлик қилишга имкон берса, иккинчи томондан бундай 
сиёсат оқибатида хонликнинг қадимдан машҳур ҳосилдор каггта 
ер майдонлари ҳосилсиз ва кимсасиз саҳрога айланиб, мамлакат 
иктисодиётига зарар етказарди. Хон ва амалдорлар ўзлари 
юргизаётган сиёсатнинг бу томонини хам эътиборга олмасдан 
иложлари йўк эди. Хивага Россия босқинчилиги хавфининг 
кучайиши ҳам уларнинг туркманлар билан муносабатини бироз 
ўзгартиришга мажбур килди. 1872 йилда подшо Россияси
1 Ўшвархив, 1-И-фонд. 27-рўйхат, !5 6 4 -и т. 8-варак.
2 Ўша архив. 1-И-фонд, 27-руйхат. 1564-иш, 21-22, 41-вараклар.
3 
Ғуломов Я.
Ўша асар, 244-бет.
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кўшинларининг хонликка бостириб келиши хавфи кучайишидан 
хабар топган хон хукумати тезлик билан туркманларга ер 
таксимлаб беришни буюрган1. Чунки вазият хонни туркман 
отликларига мухтож килиб кўйган эди. Бундан ташкари, 
туркман уруғлари деҳкончилик киладиган ҳосилдор ерларнинг 
кимсасиз қуриб қолиши хон хазинасини туркман деҳқонларидан 
ундириладиган хилма-хил солиқ ва йиғимлардан маҳрум қилди. 
Туркман уруғларидан келадиган бундай даромаддан бутунлай 
ажралиб колиш хавфи 1870 йиллар ўрталари - 1880 йиллар ва 
1890йиллар бошидаХиваҳукмдорларинидарёликка сув чиқариш 
ишларига эътибор беришга мажбур килди. Кўҳна Урганч томон 
Хонёп ариғи ўтказилди. Лаузоннинг ўрта оқимидан Нурак ариғи 
тортилиб (қазилиб), дарёликка ва ундан сув Ўнкулоч ариғига 
оқизилади. Лаузоннинг кунчиқар қисмидан яна бир арик - 
Суҳбатёрган олиниб дарёликка ўтказилди, ундан сув Шамрат 
ариғига куйдирилди. Шундай қилиб, Амударёдан бошланган сув 
манбаи Лаузон билан учта ирригация тизими 1) Хонёп, 2) Нурак 
билан Ўнқулоч, 3) Суҳбатёрган билан Шамрат ариқлари оркали 
туркман уруғлари ерларига сув етказиб берадиган бўлди1
2.
Шундай бир пайтда Россия истилочиларининг амалдорлари 
Хивада ўз ҳукмронлигини ўрнатганидан кўп ўтмай, хонликнинғ 
Кўҳнадарё 
(Дарёлик) 
сарҳадларидаги 
туркман 
уруғлари 
жойлашган ва қисман бўш ётган ҳосилдор ерларга очкўзлик 
билан кўз тика бошладилар. Улар бу ерларга сув чиқаришнинг 
шошилинч чора-тадбирларини кўра бошладилар.
Айнипайтдахонҳукуматиолдидаўзмамлакати фуқароларини 
сувбилантаъминлаш ,яъниДарёликваҚизилтакир,КўҳнаУрганч 
сарҳадларида сувсизликдан қийналиб, турли томонга кўчиб 
кетаётган туркман дехкончилигига сув чиқариш муаммоси турар 
эди. Юқорида кайд килганимиздек, хон ҳукумати туркманлардан 
келадиган кўплаб даромаддан маҳрум бўлмоқда эди ва, бунинг 
устига, Россия мустамлакачилари учун туркманлардан йиғиб
1