Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

III боб. Х ива хонлиги истибдод даврида
1. Хива хонлигидаги ижтимоий-иктисодий ахвол
Гандимён битимининг имзоланиши билан Хива хонлиги 
Россия империясининг Марказий Осиёдаги мустамлакалари 
сафидан жой олди. Мустамлака ҳолатидаги Хива хонлиги 
Амударёнинг куйи окими бўйлаб унинг Дарғонотадан Орол 
денгизига куйилиш жойига қадар тахминан 360 км. га чўзилиб 
кетган минтакадан иборат бўлиб, уни шарқда Бухоро хонлигидан 
Қизилкум дашти, ғарб ва жанубда Закаспий вилоятидан Қоракум 
ажратиб турарди.
Хон махкамаси томонидан 1910 йил декабрида тайёрланган 
маълумотга кўра, хонлик ахолиси 106 минг уйлик (хонадон) 
дан иборат бўлиб, ҳар уйда ўртача 7 жон ҳисобидан 742 минг 
нафарни' ташкил килади. Шундан 30 минг уйлиги, яъни 210 
минг нафари туркман уруғларига мансубдир1
2. Улар хонлик 
ахолисининг 28 фоиздан ортикроғини ташкил килиб, сон 
жиҳатидан ўзбеклардан кейин иккинчи ўринни эгаллайдилар. 
Туркман уруглари хонликнинг Тахта, Октепа, Пўрси, Илонли, 
Кўхна Урганч ҳудудларида истикомат киладилар3.
Хонликдаги коракалпоқлар 19 минг 995 нафар бўлиб4, 
Шуманай, Қўнғирот ва Хўжаэли ҳудудларида ихчам ҳолатда 
яшаган бўлсалар, козоклар 17 минг 610 нафарни ташкил 
килиб5, хонликнинг шимоли-ғарбий кисмида, яъпи Қўнғирот, 
Хўжаэли, Манғит, Қипчок, Гурлан, Кўҳна Урганч, Тошҳовуз 
каби худудларида уруғ бўлиб яшаб, асосан чорва билан 
шуғулланганлар6. Уларни хонликнинг бошка худудларида 
алохида гурухлардан иборат холда ҳам учратиш мумкин.
1 Ўзбекистон МДА, 125-И-фонд, 1-рўйхат, 527-иш, 69-варак.
2 Ўабскистом МДЛ. 125-И-фоид, 1-рўйхат, 527-иш, 95-варак.
2
Уэбскистон МДА. 125-И-фонд. I-рўйхат, 527-
ш е
, 10-107-вараклар.
4 Гиршфельд и Галкии М.Н.
Военно-статистичесгае описанис Хквинсколо 
оазисв.
Часть !-П. Т., 
1903. Гл. III, Таб.. 1.2. С. 107.
5 
Гиршфельд и Гапкин М.Н.
Ўша асар. 107-бет
4 Ўзбекистон МДА, 125-И-фоид, 1-рўйхат, 527-иш, )0-170-вараклар.
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бу даврд а хо нл и кд аги кора қал п оқ ва қозо қл арни н г турм у ши д а 
деҳқончилик етакчи ўринни эгаллаган бўлса-да, уларнинг 
кэттагина қисми ҳали кўчманчилик билан ҳаёт кечирмоқда 
эдилар. Қорақалпоқпарнинг 3999 уйлигидан (хонадонидан) 1460 
таси кўчманчи бўлиб, бу хонликда яшайдиган корақалпоқларнинг 
1/3 қисмини ташкил килади. Қозоқларнинг эса 3522 уйликдан 
1578 таси кўчманчи' бўлиб, бу хонликдаги қозоқларнинг деярли 
ярмини ташкил қилади.
Россия империяси Хива хонлигини ўзининг мустамлакасига 
айлантирганидан кейин хонликка рус савдогарлари ва ишбилар- 
монларининг қизиқиши янада ортиб, улар хонликка келиб дарҳол 
иш юрита бошладилар. Руслар асосан йирикрок шаҳарларда, 
савдога ва Амударёга қулайрок жойларда ўрнашиб олдилар. 
Масал ан, улардан Хива калъасида 80 нафар, Хонкада 90, Манғитда 
200, Кўҳна Урганчда 100, Қўнғиротда 150, Садбарда 300, жами 
бўлиб хонликда 1 минг 507 нафар (1910 йил статистикасига 
кўра) Россия фуқароси истикомат қилмоқда эди1
2 3
.
Хонликда нсмис миллатига мансуб 137 нафар фукаро ҳам 
яшаган. Улар асли Германиянинг Марианбургидан бўлиб, 
1884 йили Қипчоқ яқинидаги Илон-Тоғ деган жойга келиб 
ўрнашганлар, кейинчалик уларни Саид Муҳаммад Раҳимхон 
Хивага яқинрок, нисбатан тинч Оқмасжид қишлоғига кўчириб 
келтиради. Улар дурадгорлик билан шугулланадилар1. Советлар 
даврида колхозга киришни хоҳламасдан кўчиб кетадилар.
Хонликдаги ўзбеклар шаҳар ва қишлокларда ўтрок ҳаёт 
кечириб, деҳкончилик, хунармандчилик ва савдо билан шуғул- 
ланадилар. Ўзбеклар шаҳарларда аҳолининг асосий қисмини 
ташкил килиб, савдо ва ҳунармандчиликда етакчилик қиладилар. 
Хоразм усталари моҳирликда кадим-қадимдан бутун Осиёда 
«Урганжи» номи билан донг таратганлар.
Туркман уруғлари хонлиқда магистрал каналларнинг қуйи
1