Zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya

Fotografik asboblar. Fotografik suratga olish uch bosqichdan iborat:  
1. 
Suratga  olish  (syomka).  Bunda  ob‘ektning  ko‘rinmas  tasviri  fotoapparat  orqali 
plastinka yoki plyonkaga tushiriladi.  
2. 
Negativ tayyorlash yoki ochiltirish, ya‘ni ko‘rinmas tasvirni ko‘rinadigan qilish, 
yoki negativ olish uchun, fotoplastinkaga ximiyaviy ishlov berish.  
3. 
Pozitiv  tayyorlash  yoki  sogozga  kuchirish,  ya‘ni  negativdan  qog‘ozga  nusxa 
kuchirish.  
 

Fotoapparatlar  bilan  suratga  olishda,  ob‘ekt  xira  va  noaniq  ko‘rinishi  mumkin, 
bunday  holda  apparat  ob‘ektivi  oldinga  va  orqaga  siljitiladi  yoki  ob‘ektivning 
oldingi linzasi buraladi va buni ravshanlikka to‘g‘rilash deyiladi. Buyum tasvirning 
ko‘rinishi  apparatdagi  xira  shishada  yoki  vioiskatelning  chetki  ramkalarida  hosil 
bo‘ladi, bu bajarilgandan so‘ng ob‘ektivni yopib, apparatdan xira shisha olinadi va 
o‘rniga kasseta o‘rnatiladi. Kassetali apparatlarda esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri plyonkada 
ob‘ekt  rasmi  olinadi.  So‘ngra  olish  uchun  kassetaning  qopqog‘i  suriladi,  so‘ng 
zatvor  darakatga  keltirilib,  ekspozitsiyaga  to‘g‘rilanadi,  ya‘ni  tasvir  plyonkaga 
(plastinkaga)  ma‘lum  vaqt  ichida  tushirib  olinadi.  Tasvirning  plyonkaga  tushib 
turish vaqtiga viderjka (ekspozitsiya vaqti) deyiladi. Bu vaqt sekundning mingdan 
bir  ulushidan  bir  necha  minutlargacha  boradi.  Bu  vaqt  maxsus  jadvallar  yoki 
eksponometr nomli asbob yordamida aniqlanadi.  
Plyonkani ochiltirish ishlari fotolaboratoriyada bajariladi, shuni esda tutish zarurki, 
tO‘Qkizil  yorug‘likda  faqat  «Izoorta»  plastinkasi  va  «Ortoxrom»  plyonkasigina 
ximiyaviy  moddalar  ta‘sirida  ochilishi  mumkin,  ko‘rinmas  tasvirni  ko‘rinadigan 
qilish  uchun  plastinka  kichik  fotovannaga  quyilgan  maxsus  eritma  -  proyavitel 
(ochiltirgich) ga solinadi va 4-7 minut oraligida tasvirning barcha detallari yaxshi 
ko‘rinadi.  
O’quv televideniyasi. O‘Quv televideniyasi O‘Qitish texnik vositalarining bir turi 
bo‘lib,  katta  texnik  va  pedagogik  imkoniyatlariga  ega.  U  statik  va  dinamik 
proeksiyalarni,  ovoz  texnik  vositalarini  o‘zida  mujassamlashtirgan.  Televideniya 
yordamida tabiiy ob‘ektlar va grafik materiallarni epiproeksiyasini namoyish qilish 
mumkin.  
O‘Quv televideniyasi O‘Quv kinosining hamma imkoniyatlariga ega bo‘lishi bi-lan 
bir  qatorda,  o‘zining  ham  ma‘lum  afzalliklari  mavjud.  O‘Quv  televideniyasiga 
yorug‘lik xalakit bermaydi. Seanis vaqtida xonani qorong‘ilatmasdan daftarga ke-
rakli  ma‘lumotlarni  yozib  olish  mumkin.  O‘Quv  kinosini  suratga  olish  ma‘lum 
vaqtni  talab  qiladi  va  u  orqali  faqat  o‘tgan  voqealar  namoyish  qilinadi.  O‘Quv 
televileniyasi  voqealar  aynan  shu  vaqtda  sodir  bo‘layotgan  erdan  namoyish  qila 
oladi.  
O‘Quv televideniyasi bir auditoriyaga alohida joylashtiriladi. Bunday auditoriyaga 
alohida  joylashtiriladi.  Bunday  auditoriyalarda  O‘Qituvchi  O‘Quv  tele-videniyasi 
bilan  bir  qatorda,  mashgulotning  mazmuniga  qarab,  auditoriyadagi  boshqa 
O‘Qitish  texnik  vositalaridan  ham  foydalanib  dars  utadi.  Agar  O‘Quv  yurtida 
O‘Quv  televedeniyasi  mavjud  bo‘lsa,  ma‘ro‘zalarni  studiya  orqali  bir  nechta 
auditoriyalarga o‘zatish mumkin.  
Sirtqi bo‘lim talabalari uchun O‘Quv televedeniyasi eng qulay ta‘lim olish manbai 
hisoblanadi  Videokassetalar  orqali  O‘Qituvchi  o‘z  talabalari  bilan  sessiyalar 
orasida bog‘lanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.  
Oxirgi  paytda  rivojlangan  mamlakatlarda  televedeniya  orqali  olisdan  O‘Qitish 
tizimlar qo‘llana boshlandi. Bunday oliy O‘Quv yurti sirtdan O‘Qiydigan talabalar 
ko‘prok  joylashgan  sanoat  shaxarlarida  o‘zining  olisdan  O‘Qitish  televedeniya 
tizimi o‘rnatilgan punkitlarini tashkil qiladi. Ushbu punktlardan televedeniya orqali 
O‘Qituvchilar  mashgulotlar  o‘tkazadi va ikki tomonlama  O‘Qituvchi  va talabalar 
o‘rtasida muloqotlar, savol-javoblar, konsultatsiyalar uyushtiriladi.  

O‘Quv  televedeniyasining  afzalliklari  bilan  bir  qatorda  uning  kamchiliklari  ham 
bor.  Televizorning  ekrani  kichkina.  SHu  sababli  ekrandagi  tasvir  elementlarining 
yoki  darflarining  aniq  ko‘rinishi  uchun  ularning  balandligi  ekran  balandligining 
undan bir qismiga teng bo‘lishi kerak. YOzuv qatorlari orasidagi masofa balandligi 
ham shunga teng bo‘lgan takdirda yozuvlarni O‘Qish mumkin bo‘ladi. SHu bilan 
birgalikda  ekrandagi  axborot  barcha  O‘Quvchilarga  ravon  ko‘rinishi  uchun 
auditoriyaga  bir  nechta  televizor  o‘rnatish  zarur.  Bu  auditoriyani  jidozlashni 
qimmatlashtiradi. Umuman O‘Quv televedeniyasi qimmatli tizim hisoblanadi. SHu 
sababli ularni oddiy texnik vositalari o‘rnida emas, balki boshqa texnikvositalarini 
qo‘llash kerakli natija beraolmaydigan joylarda ishlatish maqsadga muvofaq dir.  
O’Quv  televideniyasining  O’Quv  jarayonidagi  o’rni  va  imkoniyatlari. 
Teleko‘rsatuv boshqa O‘Quv-texnik vositalari kabi O‘Quv-tarbiya ishlarida muhim 
o‘rin  egallaydi.  Uning  qo‘llanishi  pedagogikaning  ta‘lim  berish  va  yosh  avlodni 
tarbiyalash kabi muhim vazifalarni hal qilishda O‘Qituvchiga yordam beradi.  
O‘Quv  teleko‘rsatuvi  O‘Quv  jarayonida  kino  bilan  bir  qatorda  ekran  vositasi 
sifatida  ham  qo‘llaniladi.  SHu  bilan  birga  uning  o‘ziga  xos  bir  qator  didaktik  va 
texnik afzalliklari ham bor.  
Televedenie  texnikasi  yordamida  dars  jarayonida  kerakli  informatsiyani  yirik 
planda  zarur  bo‘lgan  vaqtda  kiritish  mumkin.  Ekranda  sodir  bo‘layotgan 
dodisalarda guyoki O‘Quvchilarning o‘zi ham katnashayotgandek bo‘lib tuyuladi. 
Teleko‘rsatuv  yordamida  O‘Qituvchining  nutki,  uning  fikr  yuritishi,  datti- 
darakatlari yakkol namoyon bo‘ladi.  
O‘Quv  kinematografiyasidan  farqli  ravishda,  televizor  ekranida  lektor  va 
O‘Qituvchi  aksining  yirik  planda  paydo  bo‘lishi  berilayotgan  informatsiyaning 
ta‘sirchanligini  kuchaytiradi.  Ayniqsa  yirik  plandan  foydalanilganda  voqea, 
dodisalarning  alohida  kismlari  ya  kkollashtirilgan  holda  tasvirlanadi.  Bu  esa 
urganilayotgan  narsani  tadlil  qilishga  imkon  beradi.  Natijada  O‘Quvchilarning 
idrok qilish qobiliyatlari faollashadi.urgan  
SHunday  kilib,  o‘zining  xususiyati  bilan  bir-biriga  yakin  bo‘lgan  bu  ikki  O‘Quv 
vositasi  -  teleko‘rsatuv  va  kinematografiya  o‘ziga  xoslikka  ega.  SHuning  uchun 
O‘Quv  jarayonida  ularning  dar  biri  dars  turkumining  ma‘lum  kismlarida 
qo‘llanilishi  maqsadga  muvofaq  .  SHu  maqsadda  mamlakatimizda  O‘Quv 
kinofilm- lari bilan bir qatorda, turli fanlar bo‘yicha O‘Quv teleflmlari ham ishlab 
chi- 
karilmokda.  «Kosmosga  uchishlar»,  «Plazma  ish  bajarmokda», 
«Atrofimizdagi  elektronika»,  «Texnikadagi  tebranishlar»,  «Elektr  energiyasini 
hosil  qilish»,  «Ultratovushning  qo‘llanilishi»,  «Radio  va  uning  qo‘llanilishi»  va 
boshqalar shunday O‘Quv telefilmlari jumlasidandir.  
Dars jarayonida telefilmlardan foydalanish ta‘limning ilmiylik dara- jasini oshirish 
hamda  tabiiy  fanlarni  O‘Qitishning  eksperimental  asoslarini  kuchaytirish, 
O‘Quvchilarda  amaliy  malaka  va  kunikmalar  hosil  qilish,  ularni  xalq  xo‘jaligida 
qo‘llaniladigan  yangi  texnikaning  rivojlanish  yunalishlari  bilan  tanishtirish 
imkoniyatini yaratadi.  
O‘Quv  jarayonida  ko‘zda  tutilgan  ekskursiyalarni  amalga  oshirish  maqsadida 
O‘Quvchilarni maktabdan tashqari turli ob‘ektlarga olib borishga to‘g‘ri keladi. Bu 
xol  O‘Quv  jarayonini  ilmiy  asosda  tashkil  qilish  rejalarining  bo‘zilishiga  olib 

keladi. Televizion montaj yordamida esa istalgan bir ekskursiya ob‘ektini ekranda 
O‘Quvchilarga  tula  namoyish  qilish  mumkin.  Bunday  ekskursiya  odatdagi 
ekskursiyaga  nisbatan  muayyan  afzalliklarga  ega.  Teleekskursiya  filmini  montaj 
qilishda  ob‘ektning  turli  soda  va  tomonlarini  rasmga  olish,  bunda  multipli- 
katsiyadan  foydalanish,  kadrni  tuxtatish,  uni  turli  tezlikda  darakatlantirish  va 
shularga o‘xshash imkoniyatlardan foydalanish ana shu afzalliklar jumlasidandir.  
Masalan, biologiya O‘Qituvchisi dujayra to‘zilishini O‘Quvchilarga tushunti- rish 
maqsadida dar bir O‘Quvchiga mikroskopning okulyariga karashga imkon beri- shi 
kerak.  Faqat  shundagina  O‘Qituvchi  tushuntirishi  lozim  bo‘lgan  dars  kerakli 
kurgazmalilikni  ta‘minlaydi.  Agar  shu  holda  telemikroskopdan  foydalanib,  xu- 
jayra  tasviri  katta  ekranda  namoyish  qilinsa,  bir  vaqtning  o‘zida  sinfdagi 
O‘Quvchilarning  barchasi  bu  tasvirni  ko‘zatadi.  SHunday  yul  bilan  nozik  fizik 
tajribalarni  ham  namoyish  qilish  mumkin.  Diamagnit  lentasiga  yozib  olingan 
bunday darslarning parchalari televizion darslar kutubxonasini, ya‘ni videote- kani 
tashkil qiladi.  
O‘Quv  telefilmi  ta‘limning  emotsional  tomonini  kuchaytirish  imkonini  beradi. 
Teleko‘rsatuv va kinoni namoyish qilishdan oldin O‘Qituvchi telefilm- ning 
ko‘rsatuv  mavzusi,  mazmuni  va  o‘tilgan  yoki  endi  o‘tiladigan  darslar  mavzuiga 
bog‘likligi haqida qisqacha ma‘lumot beradi.  
Ichki  O‘quv  teleko‘rsatuv  sistemasi  esa  asosan  sanoat  televizion  kurilmalari 
(PTU),  videokamera,  videomagnitofon,  televizor  va  bir  qator  mos-  lamalardan 
iborat  bo‘lib,  u  oddiy  sinf  ko‘rgazma  qurilmasidan  tortib,  to  keng  tarmoklangan 
hamda  oliy  O‘quv  yurtining  barcha  binolarini  qamrab  olgan  yagona  sistema 
bo‘lishi mumkin. 
 
Mavzu:  Audio-video  texnik  vositalar  xarakteristikasi.  AVTV  tasirchanligi. 
Ko’rsatuvchi  TV,  Eshittiruvchi  TV,  Eshittiruvchi-ko’rsatuvchi  TV.  Diafilm, 
diapozitiya, Proyeksion apparatlar. 
Reja: 
1. Audi-video texnik vositalar haqida tushuncha.  
2. Ko‘rsatuvchi TV va eshittiruvchi TV apparatlar.  
3. Videokonferens aloka va videokonferensiyalar  
 
Zamonaviy telefon vositasining funksiyalari ko‘p: avtojavob beruvchi, qo‘ng‘iroq 
qilayotgan  abonentning  raqamini  aniqlovchi,  telefon  raqamini  bilib  olishdan 
щimoyalash  va  x.k.z,…  Qog‘ozli  xujjatning  normativ  qiymati-adolatning  muxim 
tarkibiy qismidir. Qog‘ozli xabarlarni uzatish vositalari ko‘p. Bunda oddiy telegraf 
aloqasi  teletayp  aloqasiga  aylangan.  Rivojlangan  vositalardan  biri-telefaks 
aloqasidir.  
Faks  (lotincha  -  faxsimile,  uxshashini  yarat)  -  xujjat  originalini  xuddi  uziday  aks 
ettiradi.  Bunda,  uzatishda  xabar  elementlarini  skanerlash  yuli  bilan  uzgartiriladi. 
Kabul  kilish  apparati  katordagi  ketma-ket  signallarni  kabul  kilib,  kogozdagi 
tasvirga  aylantiradi.  Matnni  kogozli  tashuvchidan  ajratib  olish  uchun  ukish 
kurilmasi ishlatiladi.  

Ofisdagi xujjatlarni kseroks yordamida nusxalash ommaviy tusga kirdi.  
Elektron ofisga uzoq va yaqin bo‘lgan turli manbalardan juda ko‘p xabarlar keladi. 
O‘z  navbatida  ofis  xodimlari  щam  tashqi  dunyoga  o‘zining  axborot  oqimlarini 
uzatadilar. Telefaks tarmog‘i orqali qog‘ozdagi xabarlar keladi. Lokal yoki global 
tarmoq  vositalari  orqali  elektron  xabarlar  kompyuterga  modem  yordamida 
kiritiladiyoki  chiqariladi.  Ofisda  kompyuterlar  axborot  oqimlariga  ishlov  berib, 
birlashtirish vazifalarini bajaradi.  
Elektron pochta kompyuterlar yordamida olingan korrespondensiyani yuborish va 
ishlov  berishda elektron usullarni ishlatadi. U  orqali xujjatlar, jadvallar, grafiklar, 
chizmalar,  rasm  va  fotografiyalar,  ro‘znoma  og‘zaki  xabarlar  olish  mumkin. 
Elektron  pochta–bu  qog‘ozsiz  pochta,  u  telefon  tarmog‘i  bilan  kompyuterga 
ulangan.  Elektron  pochta-pochta,  telegraf,  faksimil  aloqa  imkoniyatlaring  bir 
qismini  o‘ziga  olib,  o‘zining  tezkorligi  tufayli  yangi  axborot  xizmatlarini  taklif 
etadi.  
«Teleks»  -  axborot  tizimi  axborotning  ulkan  oqimlarini  щar  xil  abonentga 
avtomatik ravishda tayyorlash va uzatish imkonini beradi. Matn tayyorlashning bu 
tizimida  yuqori  sifatli  displeylar  bilan  jixozlangan  terminallar  yordamida 
uzatilayotgan axborot massivi kompyuter xotirasida saqlanib qoladi. Keyin maxsus 
ma‘lumotlarni  uzatish  apparatlari  yordamida  tayyorlangan  massiv  abonentga 
jo‘natiladi yoki undan qabul qilinadi.  
Televideniye  xayotga  uzokdan  kurish  sifatida  kirib  keldi  va  ommaviy  xodisaga 
aylanib koldi. Dunyoda 4 mlrd.dan ortik telepriyomniklar ishlatiladi.  
Televizor  bu  juda  murakkab  axborot  kurilmasidir.  Televizorni  kurish  goyasi 
quyidagicha:  
  tasvir  elementlarini  uzgartirish  yuli  bilan  elektr  signallar  ketma  ketligiga 
aylantiradi (tasvir analizi);  
  ularni  aloka  kanallari  orkali  nuktalardan  kimirlaydigan  rasmga  teskari 
aylantirish (tasvir sintezi) amalga oshiriladigan kabul kilish punktiga uzatiladi.  
Bu  nazariya  XX  asr  oxirida  portugaliyalik  olim  A.  Di.  Payva  va  rus  olimi  P.  N. 
Bexmetvev  tomonidan  ishlab  chikilgan.  Amaliy  karorlarni  ishlab  chikish  va 
foydalanishni boshlash V. K. Zvorkin va F. Fransuorti (AKSh) bilan boglik.  
Televideniye orkali siyosiy, madaniy, ilmiy, ijtimoiy, iktisodiy axborotlar beriladi.  
Televideniyening  keyingi  boskichi  rakamli  televizion  texnologiyalar  asosidagi 
interaktiv televideniyedir.  
―Telematn‖ axborot tizimi.  
―Telematn‖  axborot  tizimi  foydalanuvchilarning  kup  guruxlari  uchun  doimo 
kizikarli  bulgan  dolzarb  axborotni  uzatish  uchun  yaratilgandir.  ―Telematn‖  -  bu 
gazeta,  jurnal,  agentlik  xizmatlaridan  olingan  matn  varaklarini  uzluksiz  utkazib 
beradigan ―elektron gazeta‖ yoki ―elektron byulleten‖.  
Bu tizimning xususiyatlari:  
  axborot  varaklarini  uzluksiz  va  ketma  -  ket  ravishda  utkazuvchi  stansiya 
tomonidan  tuplanadi,  efirga  oddiy  televizor  signallari  bilan  yoki  kabel  orkali 
uzatiladi;  
 ―telematn‖ axboroti uzluksiz yangilanib boriladi;  

  kerakli  axborotning  varagini  belgilash  uchun  televizorga  kushimcha  kurilma 
kerak;  
  foydalanuvchi  elektron  gazeta  varaklarini  varaklash, bulimlardan  sakrab utishi, 
ukigan varaklarga kaytib borish, videomagnitofonga yozib olishi mumkin. Lekin u 
matn mazmunini uzgartira olmaydi.  
―Videomatn‖ axborot tizimi.  
Bu  axborot  tizimi  axborot  kabul  kilish  va  tanlash  erkinligi  imkoniyatini 
kengaytiradi, xamda telefon, kompyuter, televizor imkoniyatlarini birlashtiradi.  
Telefon chakirigi tufayli telefon tarmogiga ulangan kompyuter va televizor orasida 
aloka urnatiladi.  
Ma‘lumotlar bazasi menyusi va bu ma‘lumotlarni ishlov berish algoritmlari orkali 
foydalanuvchi  (boshka  kompyuterga)  birovning  axborotini  shakllantirish,  uzining 
telepristavkasi  xotirasiga  kuchirish  buyrugini  beradi.  Foydalanuvchilar  telematn 
menyusiga boglab kuyilgan emas.  
Videokonferens aloka va videokonferensiyalar.  
Insoniyat jamiyati ba‘zi bir murakkab masalalarni yechish, odamlarni ma‘lum bir 
jamoaga  tuplanishini  talab  etadi.  Bu  maksadda  mukammalrok  tizimlar  inson 
mulokotining  urnini  bosa  olmaydi,  lekin  ular  ishtirokining  samarasini  tashkil 
kilishga 
va 
ijodiy 
faoliyatni 
avtomatlashtirishga 
imkon 
yaratadi. 
Videokonferensiyalar masofadagi vizual gurux mulokotini tashkil etishda, majlis, 
ta‘lim  utkazishlarning  eng  yangi  axborot  texnologiyasidir.  Bu  texnologiya 
muassasa devorlari va masofalar bilan bir - biridan bulingan kuplab shaxslarni bir 
vaktning uzida mulokotiga imkon beradi.  
Kundalik  hayotimizda  turli  ko‘rinishdagi  axborotlar  masalan,  matnli,  grafikli, 
jadvalli, ovozli(audio), rasmli, tasvirli(video) va boshqa axborotlar bilan ishlashga 
to‘g‘ri keladi.  
Axborot  texnologiyasi  biror  obyekt,  jarayon  yoki  hodisaning  holati  haqidagi 
axborotlarni to‘plash, qayta ishlash va uzatishni amalga oshiruvchi jarayondir.  
Zamonaviy  axborot  texnologiyalari–shaxsiy  kompyuterlar  va  telekommunikasiya 
vositalaridan  foydalanilgan  holdagi  zamonaviy  muloqotni  o‘rnatuvchi  axborot 
texnologiyasi hisoblanadi.  
Har  bir  turdagi  axborot  bilan  ishlash  uchun  har  xil  texnik  tavsifnomalarga  ega 
bo‘lgan  axborot  qurilmalari  kerak  bo‘ladi.  Bu  axborot  qurilmalari  zamonaviy 
axborot  texnologiyalarining  texnik  ta‘minotini  tashkil  qiladi.  Zamonaviy  axborot 
texnologiyalarining  asosiy  texnik  vositalari  sifatida  hozirgi  kunda  kompyuterlar, 
hisoblash  vositalari,  audio  va  video  qurilmalar,  aloqa  vositalari,  teletayplar, 
telefakslar,  telekslar,  kseroks  va  boshqalar  qo‘llaniladi.  Zamonaviy  axborot 
texnologiyalarining dasturiy ta‘minoti axborot texnologiyalari ishini tashkil qilish 
va boshqarishni amalga oshiradi.  
Jamiyatimizda  axborotlarni  uzatish,  kabul  kilish,  xamda  axborotlarni  tarkatish 
uchun  turli  xil  kurilmalar  kullaniladi.  Bu  kurilmalarga  Xisoblash  texnikasi, 
telegraf,  gramyozuv,  magnitafon  yozuvi,  televideniye  va  radioni  misol  kilib 
olishimiz mumkin. 

Bu  kurilmalarda  axborotlarni  saklashda  va  uzatishda  ma‘lum  bir  kurinishidagi 
signallar yordamida amalga oshiriladi. Bu signallar uzluksiz va diskret signallarga 
bulinadi.  
Radio  va  televideniyedagi,  xamda  gramyozuvdagi,  magnitafon  yozuvidagi 
kullaniladigan  signallarning  grafik  kurinishi  uzluksiz  kiyshik  chizik  xolatida 
uzgaruvchan  shaklda  bulib,  bunday  signallarni  uzluksiz  yoki  anolog  signallar 
deyiladi.  Bunga  karama-karshi  telegraf  va  va  xisoblash  texnikasidagi  signallar 
impuls shaklida buladi va bunday signallarni diskret yoki rakamli signal deyiladi.  
Biz  xar  bir  texnikalaridan,  ularda  kanday  signal  kullanishidan  kat‘iy  nazar 
imkoniyat darajasida foydalanishni istaymiz.  
Informatika  soxasida  ishlayotgan  xodimlar  xech  bulmaganda  axborot  vositalarida 
bir turdagi signalni kullanilishini istaydilar.  
Shuning  uchun  sifatli  bir  shakldagi,  uzluksiz  yoki  diskret  signal  kurilmalarini 
tanlash va yaratish muammosi payda buldi.  
Uzluksiz  va  diskret  signallarni  uzaro  takkoslash  uchun  ularning  kuyidagi  aloxida 
axamiyatli farklari: Uzluksiz signal katta uzgaruvchan kiymatlar tumlamidan iborat 
bulsa,  diskret  signallar  esa  ikkita  kiymatga  ega  bulib  "0"  va  "1"  sonlari  orkali 
ifodalanadi. Bundan kurinib turibdiki diskret signalning uzluksiz signalga nisbatan 
farki va imkoniyati katta.  
Xulosa  kilib  aytadigan  bulsak,  birinchidan  diskret  signalda  poydo  bulgan 
xatoliklarni  tugirlashning  osonligi  bulsa,  ikkinchidan  bu  singnal  turida  ishlovchi 
texnik vositalarning kulayligidir.  
Shuning  uchun  xamma  turdagi  axborot  texnikalarining  diskret  singnalni  kayta 
ishlovchi  kurilmalarini  yaratish  va  ulardan  keng  foydalanish  zamon  talabi  bulib 
koldi.  Natijada  barcha  rivojlangan  davlatlarda  axborotlarni  diskret  signal  shaklda 
uzatuvchi  va  kabul  kiluvchi  radioperedatchik  va  radiopriyomnik,  telivizorlar 
xamda televizion uzatuvchi vositalar yaratilib, ulardan keng foydalanilmokda.  
Agarda  diskret  televidiniya  bilan  oddiy  televidiniyani  solishtirsak,  birinchisining 
imkoniyatlarini yakkol kurishimiz mumkin.  
Masalan: Diskert televidiniyada kuyidagi imkoniyatlar mavjud.  
-kadr tasvirini tuxtatish;  
-kurilayotgan tasvirni kerakli kismlarini kattalashtirish;  
-tasvirni kitob varogiga uxshab varoklash;  
-ranglarni uzgartirish;  
-ekranda bir vaktning uzida bir necha tasvirlarni xosil kilish;  
-tasvirga  xarakatlanuvchi  va  xarakatlanmaydigan  yozularni  kuyish  xamda  xosil 
kilish;  
-kadr burchagida kichik ulchamda vakt (soat, minut)ni kursatish.  
Xozirgi  kunda  axborotlarni  keng  ommaga  uzatishda  va  tarkatishda  televidiniya, 
radio 
vositalaridan 
keng 
foydalaniladi. 
Bu 
vositalar 
yordamida 
biz 
mamlakatimizdagi  va  boshka  mamlakatlardagi  siyosiy,  iktisodiy,  texnikaviy 
uzgarishlar  tugrisida,  madaniyat,  sport  va  boshka  soxalardagi  yangiliklardan 
xabardor bulamiz.  
Xalk  xujaligining  turli  soxalarida  axborotlarni  kayta  ishlash  va  katta  xajmdagi 
axborot tuplamlarini saklash uchun EXMlaridan keng foydalanilmokda.  

EXMlar  avval  turli  xil  matematik  xisob  kitob  ishlarini  bajargan  bulsa,  xozirgi 
kunda axborotning turli shakllarini sifatli kayta ishlash imkoniyatiga ega.  
Masalan:  
-ilmiy va iktisodiy masalalarni yechish;  
-turli xil grafik tasvirlarni chizish;  
-texnologik  jarayonlarni  boshkari  va  boshkalar.  Axborot  tizimlari  ishida  va 
unig texnologik jarayonida anik fark kilib turuvchi bir kancha boskichlarni 
ajratib kursatish mumkin:  
1.  Ma‘lumotlarning  paydo  bulishi  -ya‘ni  xujalik  operasiyalari  natijalarini  . 
boshkaruv  obyektlari  va  subyektlari  xususiyatlarini,  ishlab  chikarish  jarayonlari 
parametrlarini, normativ  va  yuridik  aktlar  mazmunini  kayd  etuvchi  boshlangich 
ma‘lumotlarning yuzaga kelishi.  
2. Ma‘lumotlarning tuplanishi va tizimlashtirilishi  - ya‘ni kerakli ma‘lumotlarni 
tezlik bilan topish va tanlash, ma‘lumotlarni metodik jixatdan yangilash, ularning 
buzib  kursatilishidan,  yukolishidan  saklash,  darajasida  ma‘lumotlarni 
joylashtirish.  
3. Ma‘lumotlarni kayta ishlash-bu ilgarigi tuplangan ma‘lumotlar asosida yanada 
tuldiruvchi, taxliliy, tavsiyalovchi, prognozli ma‘lumotlarning yangi kurinishlari 
shakllanuvchi jarayondir.  
4.  Ma‘lumotlarni  aks  ettirish-ma‘lumotlarni  inson  kabul  kilishi  uchun  foydali 
shaklda takdim etish. Eng avvalo-bu boskichga chikarish, ya‘ni xujjatlarni kishi 
kabul kilishi uchun kulay xolatda tayyorlash.  
 
Mavzu:  Ekranda  tasvirlanuvchi  texnik  vositalarga  talablar.  Ularni  ishlatish 
usuli. Konstuktiv xususiyatlar. 
Reja: 
1. O‘quv kinosi va uning pedagogik imkoniyatlari.  
2. Kinosuratga olish va kinoproeksiyalash.  
3. Kinoproeksion apparatlar.  
4. Kinofilm nusxalarini ishlatish.  
1. 
O’quv kinosi va uning pedagogik imkoniyatlari.  
 
O‘qitishjarayonida statik proeksiya vositalarini qo‘llash bilan bir qatorda dinamik 
proeksiya  vositalari  -  o‘quv  kinosiga  xam  katta  axamiyat  beriladi.  O‘quv 
kinosining  maqsadi  ob‘ektlarni  xarakatda  ko‘rsatish  va  ovoz  bilan  undagi 
voqealarni yoritib borish orqali ko‘rgazmalilikni yaxshilash, oddiy kuzatish orqali 
ilgab  bo‘lmaydigan  ja-  rayonlarni  o‘quvchilarga  namoyish  qilishdir.  Kino  orqali 
xayotda  uzoq  davom  eta-  digan  jarayonlarni,  masalan,  o‘simliklarni  o‘sishi, 
metallarni  zanglashi  dinami-  kasini  qisqa  vaqt  oraligida  ko‘rsatish  mumkin.  SHu 
bilan  birga  kino  juda  qisqa  vaqt  oraligida  namoyon  bo‘ladigan  jarayonlarni, 
masalan,  sportmenning  sakrashi,  poroxning  yonishini  sekinlashtirib  ko‘rsatishi, 
xarakat  fazalari  va  jarayonlarni  chuqurroq  tadqiqotlash  uchun  ularni  aloxida 
qismlarga ajratib namoyish qilish xam mumkin.  
O‘quv kinosida informatsiya vositasi o‘quv kinofilmidan iborat, uning mazmunini 
namoyish qiluvchi texnik vosita kinoproektordir. Fotosuratga olingan obektlarning 

pozitiv  tasvirlari  tushirilgan  kinoplenka  kinofilm  deb  ataladi.  xar  bir  poziv  tasvir 
suratga olingan ob‘ekt xarakatlarning bir fazasi bo‘lib, unga kadr deyiladi. Ovozli 
film  plyonkasida  kadrlardan  tashkari  fonogramma  xam  bo‘ladi.  Fonogrammalar 
optik  yoki  magnit  usulida  kinoplyonkaning  chetiga  yoziladi.  Lentaning  chetida 
teshikchalar  -  perforatsiyalar  mavjud.  Ular  ki-  nosuratga  olish,  kinonusxa  olish, 
kinoproeksiyalash apparatlarida lentani xarakatlantirishga xizmat qiladi.  
Kinolentalar  ensiz  (kengligi  8  va  16  mm),  keng  (kengligi  35mm),  keng  for-matli 
(kengligi  70  mm)  bo‘ladi.  O‘quv  jarayonida  asosan  8  va  16mm  li  kinolenta-lar 
ishlatiladi 8 mm li kinoplenkadagi kinofilmlar ovozli va ovozsiz bo‘lishi mumkin, 
ular  perforatsiyalari  bir  tomonda  bo‘ladi.  Ikki  perforatsiya  markazlari  orasidagi 
masofa  perforatsiya  qadami  deb  ataladi.  Qo‘shni  kadrlar  markazlari  orasidagi 
masofa  kadr  qadami  deyiladi,  u  perforatsiya  qadamiga  teng  bo‘ladi  .  bir  kadrni 
ikkinchi  kadrdan  ajratib  turadigan  chiziq  kadr  shtrixi  deb  ataladi.  O‘quv 
kinofilmlari  bir,  ikki  yoki  ko‘p  qismlardan  iborat  bo‘ladi.  Eni  16  mm  li  yoki 
plyonkadagi  kinofilmlarning  xar  bir  qismi  120  m  plyonka  sigdiradigan  standart 
babinaga  (galtakka)  o‘raladi.  Filmlar  600  m  plyonka  sig‘diradigan  babinaga  xam 
o‘ralishi mumkin. Ular bir biriga yelimlangan 4-5 qismdan iborat bo‘ladi.  
Metodik nuqtai nazardan xar tomonlama to‘g‘ri deb qo‘llanilgan o‘quv kino- filmi 
darsni  mazmunan  boyitib,  uning  o‘quvchi  tomonidan  o‘zlashtirilishini 
osonlashtiradi. O‘quv kinofilmi yordamida o‘rganilayotgan xodisaning barcha to- 
monlarini uzluksiz o‘zgaruvchan xolatda kuzatish mumkin.  
Fizika, ximiya, biologiya va boshqa fanlarga doir voqea va xodisalarning uzluksiz 
xarakatda  bo‘lgan  xolatini  kino  yordamida  tasvirlash  ko‘pincha  multip-likatsiya 
yordamida  (ba‘zan  natural  xolatda),  oddiy  tasvirlarni  birin-ketin  rmga  olish  yo‘li 
bilan  amalga  oshiriladi.  Tasviriy  san‘at,  adabiyot,  tarix,  geografiya  va  shu  kabi 
fanlarga  oid  ob‘ektlarning  kino  yordamida  statik  xolatini  turli  rako‘rslarda 
tasvirlash  mumkin.  Bunda  shu  ob‘ektlarning  «ichki»  mazmuniy  dinamikasi 
oydinlashtiriladi.  
O‘quv kinofilmining kuyidagi xususiyatlari katta pedagogik axamiyatga ega:  
2) 
vaqt va fazo masshtablarini kamrab olish;  
3) 
multiplikatsiyadan foydalanish;  
4) 
ko‘zga ko‘rinmaydigan ob‘ektlar tasvirini oydinlashtirish;  
5) 
noyob xodisalar va uzoq masofadagi voqealarni tasavvur qilish;  
6) 
xujjatli materiallardan foydalanish;  
7) 
kadimgi zamon voqealarini tiklab tasvirlash;  
8) 
badiiy adabiyot asarlarini ekranlashtirish va xokazo.  
 
Kinematografiyaning bu xususiyatlari o‘quv jarayonining ko‘pgina tomonla-  
rini takomillashtirish imkonini beradi, jumladan: