Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

 
 
 
1
 
 
 
 
 
ЎЗБЕКИСТОН  РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА 
ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ 
 
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ 
 
 
“ АКТ соҳасида иқтисодиёт ва менежмент” 
ФАКУЛТЕТИ 
«
АКТ соҳасида иқтисодиёт» КАФЕДРАСИ 
 
 
 
«
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР»  
1-
ҚИСМ 
 
 
фанидан 
 
 
Маъруза матни 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ТОШКЕНТ-2014 

 
 
 
2
 
 
M U N D A R I J A  
So‘z boshi 
 
So‘z boshi…………………………..........…………………………………………………............... 
 
1-mavzu.  Moliyaning mohiyati va funksiyalari…………………………….......... 
 
2-mavzu.  Moliya siyosati, mexanizmi va tizimi 
 
1-ma’ruza.  Moliya tizimi .............................................................................................. 
 
2-ma’ruza.  Moliya siyosati va moliya  mexanizmi........................................................ 
 
3-mavzu.  Moliyani boshqarish va nazorat 
 
1-ma’ruza.  Moliyani boshqarish................................................................................... 
 
2-ma’ruza.  Moliyaviy nazorat ……………………………..……………..….............. 
 
4-mavzu.  Korxonalar va tashkilotlar moliyasi 
 
1-ma’ruza.  Turli faoliyat sohalari moliyasining xususiyatlari...................................... 
 
2-ma’ruza.  Tijorat tashkilotlari va korxonalarining moliyasi…………………….......... 
 
3-ma’ruza. 
Notijorat tashkilotlar moliyasini tashkil etish 
asoslari…………………………………………………………………............... 
 
4-ma’ruza.  Jamoat tashkilotlari va birlashmalari moliyasi…..………………...............   
5-mavzu.
 
Korxonalar faoliyatini moliyalashtirish
 
 
1-ma’ruza.  Korxonalarni moliyalashtirishning shakl va usullari..………….….............
 
 
2-ma’ruza.  Korxonalarni investitsiya faoliyati .............................................................
 
 
6-mavzu.
 
Davlat moliyasi va uning bo‘g‘inlari
 
 
1-ma’ruza.  Davlat moliyasining mohiyati …………………………………………............
 
 
2-ma’ruza.  Davlat budjeti ………………………………….………………………..............
 
 
3-ma’ruza.  Soliqlarning mohiyati…………………………………………..…..……..........   
7-mavzu.  Mahalliy budjetlar va budjetlararo munosabatlar................................   
8-mavzu. 
Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari va davlat 
krediti
 
 
1-ma’ruza.  Davlatning budjetdan tashqari maqsadli pul fondlari................................   
2-ma’ruza.  Davlat krediti.............................................................................................. 
 
9-mavzu.  Sug‘urta, moliyaviy bozorlar va institutlar
 
 
1-ma’ruza.  Sug‘urtaning mohiyati ............................................................................... 
 
2-ma’ruza.  Moliya bozorlari va institutlari...................................................................   
10-mavzu.  Uy xo‘jaliklari moliyasi va budjeti.......................................................... 
 
11-mavzu.  Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotida tutgan o‘rni……..........   
Fan bo‘yicha tayanch iboralar................................................................................................ 
 
Foydalanilgan va qo‘shimcha o‘rganish uchun tavsiya etiladigan  
adabiyotlar ro‘yxati .............................................................................................................................. 
 

 
 
 
3
 
 
Ma’lumki,  O‘zbekiston  o‘z  mustaqilligiga  erishgach,  qisqa  vaqt  ichida 
davlatchiligini,  mustaqil  moliya,  kredit,  sug‘urta  va  boshqa  sohalarni  shakllantirish, 
ular vositasida murakkab xo‘jalik va ijtimoiy jarayonlarni mohirlik bilan boshqarishni 
ham yo‘lga qo‘ya oldi. 
Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida moliya tizimining ahamiyati tobora 
ortib  borishi  moliya  organlarining  faoliyatiga  talabni  kuchaytirib  yubormoqda.  Bu 
moliya  tizimining  o‘ziga  xos  tomonlari  shundaki,  turlicha  mulk  subyektlarining 
xo‘jalik yuritishdagi teng huquqli munosabatlarini o‘zida ifoda etadi. 
Respublikamiz 
moliya 
tizimini 
rivojlantirishda 
bevosita 
iqtisodchi 
mutaxassislarning  roli  kattadir.  Bo‘lajak  iqtisodchilarni  oliy  ta’lim  muassasalarida 
olayotgan bilimlari orasida «Moliya» fanining alohida o‘ziga xos o‘rni mavjud bo‘lib, 
bu  fanni  o‘rganishda  mazkur  ma’ruzalar  kursining  yordami  tegadi.  Chunki, 
ma’ruzalar  yo‘nalishlar  bo‘yicha  davlat  standartlari  va  namunaviy  o‘quv  dasturlari 
asosida  qator  chet  el,  ya’ni  rivojlangan  moliya  tizimiga  ega  davlatlar  iqtisodchi-
olimlari  tomonidan  yaratilgan  o‘quv  adabiyotlari,  respublikamizning  moliya 
munosabatlariga  doir  qonunchiligi,  amaliyotda  qo‘llanilayotgan  me’yoriy  hujjatlar 
asosida  va  ulardan  foydalanilgan,  milliy  istiqlol  g‘oyasi  singdirilgan,  kadrlar 
tayyorlash Milliy dasturi talablari o‘rganilgan holda yozilgan.  
«Moliya»  fanidan  ma’ruzalar  kursi  moliyaning  mohiyati,  vazifalari,  moliya 
munosabatlarining  turkumlari  va  boshqa  jihatlarini  o‘rganishni  qamrab  oluvchi 
moliya nazariyasi va amaliyotining asosiy masalalarini yoritib beradi.  

 
 
 
4
 
 
1-mavzu. Moliyaning mohiyati va funksiyalari  
 
Reja 
 
1.  Moliyani o‘rganishning zarurligi  
2.  Fanning maqsadi va vazifalari 
3.  Moliyaning mohiyati va zarurligi 
4.  Moliyaning funksiyalari 
 
 
1.  Moliyani o‘rganishning zarurligi 
 
O‘zbekiston  o‘z  mustaqilligiga  erishgach,  qisqa  vaqt  ichida  davlatchiligini,  mustaqil 
moliya,  kredit,  sug‘urta  va  boshqa  sohalarni  shakllantirish,  ular  vositasida  murakkab  xo‘jalik  va 
ijtimoiy jarayonlarni mohirlik bilan boshqarishni ham yo‘lga qo‘ya oldi. 
Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida moliya tizimining ahamiyati tobora ortib borishi 
moliya  organlarining  faoliyatiga  talabni  kuchaytirib  yubormoqda.  Moliya  tizimining  o‘ziga  xos 
tomonlari  shundaki,  turlicha  mulk  subyektlarining  xo‘jalik  yuritishdagi  teng  huquqli 
munosabatlarini o‘zida ifoda etadi. 
Respublikamiz moliya tizimini rivojlantirishda bevosita iqtisodchi mutaxassislarning roli 
kattadir. Bo‘lajak iqtisodchilarni oliy ta’lim muassasalarida olayotgan bilimlari orasida «Moliya» 
fanining alohida o‘ziga xos o‘rni mavjud. 
Moliyani  o‘rganish  nima  uchun  muhim  hisoblanadi?  Bunga javobni quyidagicha berish 
mumkin: 
• mamlakat  moliya  siyosatiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi,  ongli  fuqarolik  qarorlarini  qabul  qilish 
uchun. Shuni unutmaslik kerakki, davlat budjeti –  bu “sening budjeting” hamdir: partiyalarning 
siyosiy dasturlarini, budjet so‘rovlarini, qabul qilinayotgan qarorlarni baholash bilan birga ular 
davlatning farovonligiga va aholining shaxsiy daromadlariga qanday ta’sir etishi to‘g‘risida o‘z 
firklarini shakllantirmoq uchun; 
• biznes dunyosidagi va davlat boshqaruvidagi muvaffaqiyatli faoliyat uchun; 
• qiziqarli va foydali martabani (karerani) ta’minlash uchun; 
• shaxsiy daromadlar va jamg‘armalarni samarali boshqara olishlik uchun; 
• shaxsiy dunyoqarashni kengaytirish uchun. 
 
 
2.  Fanning maqsadi va vazifalari 
 
Bozor munosabatlari sharoitida pul va moliya-kredit dastaklarining roli va ahamiyati 
sezilarli ravishda ortib boradi. Pul va moliya-kredit tizimi bozor mexanizmi samarali ishlayotgan 
asosiy iqtisodiyot tarmoqlaridan hisoblanadi. 
«Moliya» fanini o‘qitishning maqsadi  -  kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar 
bo‘lib yetishadigan talabalar uchun O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi haqida nazariy bilimlar 
berish, ularda iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat moliya siyosatining yo‘nalishlari 
bo‘yicha asosiy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o‘z 
predmetini o‘rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo‘yadi: 
- moliyaning mohiyati, funksiyalari, tamoyillari va rolini o‘rganish; 
- moliya tizimi va uning bo‘g‘inlarini o‘rganish; 
- moliyani boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini o‘rganish; 
- mikro va makro darajada moliyaning amal qilishi xususiyatlarini o‘rganish; 
- iqtisodiyotning 
erkinlashuvi sharoitida moliyadan foydalanish asoslarini yoritish; 
- jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaning rolini yoritish va tahlil qilish. 
Fanni o‘rganish predmeti bo‘lib O‘zbekistonda moliya tizimi va moliya munosabatlari 
hisoblanadi.  

 
 
 
5
 
 
Fanning asosiy maqsadi moliyaning funksiyalarini, moliyani boshqarishni, davlat va 
korxonalar moliyasini, xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotidagi o‘rnini ochib berish va 
o‘rganish hisoblanadi. 
Korxonalar va davlatning sanab o‘tilgan moliyaviy faoliyati  sohalari bo‘yicha olingan 
bilimlar bo‘lajak moliyachilarga mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish masalalarini 
yuqori darajada yechish imkonini beradi. Mazkur fan “Davlat budjeti”, “Soliqlar va soliqqa tortish”, 
“Qimmatli qog‘ozlar bozori”, “Sug‘urta ishi”, “Moliyaviy menejment” va sh.k. fanlarni o‘rganishda 
tayanch hisoblanadi. 
Fan “G‘aznachilik ishi” yo‘nalishida III semestrda o‘qitiladi. 
 
 
3.  Moliyaning mohiyati va zarurligi 
 
Moliya va moliyaviy munosabatlarning vujudga kelish tarixi insoniyat tarixining tarkibiy 
qismi bo‘lib, ming-yillar avval paydo bo‘lgan. Qadimgi Bobil davlatida amal qilgan Xamurabi 
qonunlari yoki Qadimgi Hindistonning Manu qonunlarimi, Xitoy, Yunoniston yoki Turon, Rim 
imperiyasi qonunlarimi, baribir ularning barchasida soliqlar to‘plash, davlat xazinasi hisob-kitobi 
kabi masalalar o‘z aksini topgan. Ularda jamiyat hayotida mustahkam o‘rin tutgan pul hisob-kitobi 
bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlarga katta ahamiyat berilgan. Chunki moliya sohasida, soliq-boj 
sohasida to‘g‘ri siyosat yuritilishi jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo‘lgan. 
Sohibqiron Amir Temur o‘z Tuzuklarida: «Amr etdimki, raiyatdan mol-xiroj yig‘ishda 
ularni og‘ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo‘yishdan saqlanish kerak. 
Negaki,  raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag‘allashishiga olib keladi» deya 
soliqlarning, moliyaning davlat va jamiyat hayotida muhim ahamiyatga egaligini ta’kidlab o‘tgan. 
“Moliya” iborasi XIII -  XV asrlarda Italiyaning savdo shaharlarida paydo bo‘lib, avvaliga 
har qanday pul to‘lovini bildirgan. Keyinchalik bu ibora qandaydir jarayonni, subyektlar o‘rtasidagi 
munosabatlarni, aniqrog‘i, pul munosabatlarini bildirgan va xalqaro ko‘lamga yoyilgan, lekin uni 
ishlatish sohasi umumdavlat pul fondlariga pul to‘lovlari bilangina chegaralangan.  
XVII-XVIII asrlarda Yevropada sanoatning rivojlanishi, fan-texnika sohasidagi inqiloblar, 
buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar, mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi turli aloqalarning kengayishi o‘rta 
asrlardagi yirik yer egalari, qirollar, sultonlar va ularga qaram bo‘lgan dehqonlar o‘rniga jamiyat 
sahnasiga savdogarlar, fabrikantlar, bankirlarning kelishiga, davlat hayotida hisob-kitob va 
moliyaviy ishlar ahamiyatining keskin oshib ketishiga sabab bo‘ldi. Iqtisodiy va moliyaviy 
munosabatlarning avj olishi kapitalistik davlatlarga moliyaviy munosabatlardan siyosiy 
maqsadlarda foydalanish, soliq, boj, kredit kabi vositalar yordamida ichki va tashqi siyosatda 
muayyan muvaffaqiyatlarga erishish imkonini yaratdi. XVII-XVIII asrlarda taraqqiy etgan 
davlatlarda jamiyatni boshqarish sohasidagi qudratli ma’muriy-buyruqbozlik tizimlarining vujudga 
kelishida (Shvetsiya, Avstriya, Prussiya, Rossiya kabi) katta o‘rin tutdi. Bunday ma’muriy-
boshqaruv tizimining vujudga kelishi ulkan amaldorlar guruhi va yirik qurolli kuchlarni saqlab 
turish zaruratini vujudga keltirdi, bu esa oqibatda davlat xarajatlarini keskin oshirib yubordi. 
Bunday sharoitda davlat moliyaviy tizimlarini vujudga keltirish, ularning bir maromda ishlashini 
ta’minlovchi qoidalarni yaratish, jamiyat moliyaviy faoliyati tamoyillarini ishlab chiqish dolzarb 
muammolardan bo‘lib qoldi. Shu davrga kelib samarali moliya va soliq siyosati yuritish har bir 
davlat uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Chunki Rim imperatori Tiberiy ta’biri bilan aytganda: 
«Soliq to‘lovchilar -  junini oldirishni istovchi, lekin terilarini shilib olinishiga qarshi bo‘lgan 
qo‘ylar singari bo‘lib, me’yordan oshish har qanday davlatni taraqqiyotga emas, balki tanazzulga 
olib kelishi mumkin». Shunday sharoitlar tufayli moliya va moliyaviy munosabatlarga oid ko‘plab 
ilmiy va adabiy asarlar yuzaga keldi. Mashhur shotland iqtisodchisi Adam Smit «Xalqlar 
boyligining tabiati va sabablari haqida tadqiqot» asarida moliyaning davlat va jamiyat hayotidagi 
yuksak ahamiyatini ko‘rsatib berdi. 
Fan-texnika ulkan yutuqlarga erishgan, ishlab chiqarish yuksak rivojlangan, jamiyatni idora 
qilishda davlat muhim o‘rin tutgan bizning davrimizga kelib moliya va moliyaviy munosabatlar 
tarixiy taraqqiyotning eng muhim omillaridan biriga aylandi. Davlat moliyaviy mexanizmlar 
yordamida ishlab chiqarishni, iqtisodiy hayotni, fan-texnika taraqqiyotini, madaniyatni, ijtimoiy 

 
 
 
6
 
 
ehtiyojni qondirish masalalarini, davlat va jamiyat xavfsizligini ta’minlash sohalarini samarali 
tartibga solmoqda. Har qanday davlatda moliya va moliyaviy salohiyat norasmiy hokimiyat bo‘lib, 
uning yordamida muayyan ichki va tashqi siyosat amalga oshirilishi mumkin. 
Moliya va moliyaviy tizimlar har qanday davlatga mablag‘larni soliqlar, boj va boshqa 
yig‘imlar tarzida fuqarolardan yig‘ib olish, bir joyga to‘plash hamda ulardan ko‘zlangan maqsadga 
muvofiq foydalanish imkonini beradi. Shu yo‘l bilan davlat apparatining bir maromda ishlashi, 
mamlakatning samarali mudofaa qudrati, insonparvarlik sohalarining rivoji, jamiyatning kam 
ta’minlangan va yordamga muhtoj bo‘lgan tabaqalarining ijtimoiy jihatdan himoyalanishi 
ta’minlanadi, iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlarini tezroq rivojlantirish choralari ko‘riladi. 
 
Shunday qilib, moliyaning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 
 
1. Pul munosabatlari, ya’ni pul moliyani mavjud bo‘lishi va amal qilinishini moddiy asosi 
hisoblanadi (pul yo‘q joyda moliya bo‘lmaydi).  
2. Islohotlarning bosh tashkilotchisi bo‘lmish davlatning mavjudligi.  
3. Pul munosabatlari jarayonida umumdavlat pul fondlarini shakllanish jarayoni amalga 
oshiriladi. Aytish mumkinki, moliyaning alohida belgisi uning fondli xarakteridir.  
4. Budjetga mablag‘larning doimiy tushishi soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarga 
davlatning majburiy tazyiqi xususiyatini o‘z-o‘zidan bermaydi va bu holat davlatning huquqiy-
me’yoriy asoslarini yaratishga qaratilgan ijodiy faoliyati vositasida hamda bunga xos fiskal 
apparatning yaratilishi bilan ta’minlanadi.  
Mazkur belgilar bo‘yicha moliyani barcha pul munosabatlari yig‘indisidan xatosiz ajratib 
olish mumkin. Misol uchun, fuqarolar o‘rtasida, fuqarolar va chakana savdo o‘rtasidagi (hattoki, 
chakana narxlarni davlat tomonidan tartibga solish sharoitida ham) yuzaga keladigan pul 
munosabatlarini “moliya” deb bo‘lmaydi, chunki bu yerda davlat pul munosabatlarini fuqarolik-
huquqiy usul bilan tartibga soladi.  
Pul munosabatlarining boshqa guruhi -  bu jismoniy shaxslar tomonidan daromad solig‘i 
to‘lash. Bu yerda moliyaning barcha belgilari aniq ishtirok etadi: soliqni to‘lanishi pul shaklida 
amalga oshiriladi; ikkita teng huquqli bo‘lmagan subyektlar ishtirok etadi (jismoniy shaxs va 
davlat); davlat mazkur munosabatlarning barcha elementlarini aniqlab beradi, ularni qonun 
ko‘rinishida rasmiylashtiradi, nazoratni amalga oshiradi, qonunbuzarlik uchun jazolar belgilaydi. 
Mazkur to‘lovlar natijasi umumdavlat pul fondi - davlat budjetining daromadlar qismi shakllanadi.  
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, moliyaga birinchi ta’rifni quyidagicha berish mumkin: 
Moliya bu davlat tomonidan iqtisodiy,  ijtimoiy va siyosiy masalalarni bajarish uchun 
mo‘ljallangan umumdavlat pul fondlarini shaklllantirish va ishlatish jarayonida yuzaga 
keladigan pul munosabatlari yig‘indisidir.  
Moliya vujudga kelishining birlamchi asoslari qanday? Axir bungacha ancha oldin insoniyat 
pulga, davlat tuzilmasiga ega ediku. Nima uchun faqatgina o‘rta asrlarga kelib mazkur holat va uni 
aks ettiruvchi ibora yuzaga keldi?  
1. 
Aynan Markaziy Yevropada birinchi burjua inqiloblari natijasida umumdavlat pul 
mablag‘lari fondi -  budjet yuzaga keldi, hech qaysi davlat hukmdori unga yolg‘iz o‘zi xo‘jayinlik 
qila olmaydi.  
2. 
Budjetni shakllantirish va ishlatish tizimi alohida xususiyat kasb eta boshladi, ya’ni 
davlat daromadlari va xarajatlari tizimi tarkibiy va qonuniy birikmalari bilan yuzaga  keldi. Shuni 
alohida ta’kidlash kerakki, budjetning xarajatlar qismi asosiy guruhlari bir necha yuz-yilliklar 
deyarli o‘zgarmay keldi. O‘sha davrdayoq xarajatlarni to‘rtta yo‘nalishi belgilangan edi: harbiy 
maqsadlarga, boshqaruvga, iqtisodiyotga, ijtimoiy zaruriyatlarga. Davlat xarajatlaridagi tarkibiy 
o‘zgarishlar XX asrning ikkinchi yarmida yuz berdi. Ular ba’zi G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining 
harbiy xarajatlarni sezilarli qisqartirib, ijtimoiy maqsadlarga, iqtisodiyotga xarajatlar qilishga 
ko‘proq e’tibor berganliklarida namoyon bo‘ladi.  
3. 
Pul shaklidagi soliqlar birmuncha afzal xususiyat kasb etdilar. Avvalgi davlat 
daromadlari, asosan, natural to‘lov va in’omlar hisobiga shakllangan.  
Shunday yo‘sinda, davlatchilik va pul munosabatlarining faqat zarur  bosqichida yaratilgan 
mahsulotni qiymat ko‘rinishida taqsimlash imkoni tug‘ildi.  

 
 
 
7
 
 
Taqsimlash jarayonlari -  jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning bir qismi hisoblanadi. 
Moliya ham iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. U qiymat harakatining muhim shakllari yordamida 
davlat pul fondlarini shakllantirish va ishlatishda namoyon bo‘ladi.  
Har qanday davlatning pul daromadlari va fondlarining asosiy moddiy manbai yalpi ichki 
mahsulot va uning asosiy qismi -  milliy daromad hisoblanadi. Moliya yordamida uning 
taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi, shu bilan ishlab chiqarish, taqsimlash va 
iste’molga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkaziladi.  
Moliya shu bilan birga tarixiy kategoriya ham hisoblanadi. U o‘zining paydo bo‘lish, 
rivojlanish bosqichlariga ega,  ya’ni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Moliyaning rivojlanishini 
ikkita asosiy bosqichga bo‘lish mumkin.  
Birinchi bosqich -  moliyaning rivojlanmagan shakli. U birinchidan, moliyaning noishlab 
chiqarish xususiyati bilan xarakterlanadi, ya’ni asosiy qismi (2G‘3 qism budjet) harbiy maqsadlarga 
sarflangan va deyarli moliya iqtisodiyotga hech qanday ta’sir o‘tkazmagan. Ikkinchidan, bir 
bo‘g‘indan tashkil topgan budjet va moliyaviy munosabatlarni chegaralash miqdoridan, ya’ni 
moliya tizimi qisqaligi va keng qamrovli emasligidan. Ularning barchasi budjetni shakllantirish va 
ishlatish bilan bog‘liq bo‘ladi. Tovar-pul munosabatlarining, davlatchilikning rivojlanishi bilan 
umudavlat pul fondiga va shunga mos ravishda, ularni shakllantirish va ishlatish bo‘yicha pul 
munosabatlarining yangi guruhiga zarurat paydo bo‘ldi. Hozirgi vaqtda moliya munosabatlari 
siyosiy va iqtisodiy tuzumning darajasidan qat’iy nazar o‘z rivojlanishining ikkinchi bosqichiga 
o‘tdi. Bu bosqich moliya tizimining ko‘p bo‘g‘inligi, uni iqtisodiyotga ta’sir darajasining yuqoriligi 
va moliyaviy munosabatlarning turli-tumanligi bilan xususiyatlanadi.  
 
Davlat moliyasi bilan bir qatorda mahalliy moliyalar, budjetdan tashqari fondlar, davlat 
korxonalari moliyasi rivoj topdi. Davlatlar hamjamiyatlari  moliyasi kabi yangi moliyaviy 
munosabatlar sohasi paydo bo‘ldi. Misol uchun, Yevropa hamjamiyati mamlakatlari qishloq 
xo‘jaligini moliyalashtirish, mazkur davlatlarning alohida rejalarida integratsion jarayonlarning 
salbiy oqibatlarini bartaraf qilishga ishlatiladigan davlatlararo pul fondlarini tashkil qildilar. Moliya 
munosabatlarining yangi sohalaridan biri xususiy transmilliy korporatsiyalar moliyasidir.  
Pul fondlari va shunga mos ravishda ularga tegishli moliyaviy munosabatlarning turlichaligi 
ularni  darajalarga bo‘lishni asoslaydi. Umumdavlat pul fondlari markazlashgan pul fondlari 
hisoblanadi, qolgan barchalari esa -  markazlashmagan pul fondlaridir. Markazlashgan fondlar 
hisobidan jamiyatning makrodarajadagi masalalarini hal etilishi ta’minlanadi. Bu, avvalo, 
umumdavlat ahamiyatidagi ehtiyojlarni ta’minlashga, mamlakat mudofaasiga markaziy davlat va 
boshqaruv organlarining saqlashga, milliy ahamiyatga ega bo‘lgan xalq xo‘jaligi tarmoqlarini 
qo‘llab-quvvatlashga, alohida hududlarning ijtimoiy, iqtisodiy va rivojlanish darajalarini 
tenglashtirishga, atrof-muhit muhofazasiga, fundamental izlanishlar va fan-texnika progressini 
qo‘llab-quvvatlashga safarbar etiladi.  
Bularning barchasi, moliyaning mazkur bosqichda ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
elementlari  -  moddiy boyliklar, ishchi kuchi va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab 
chiqarishga ta’sir qilishining muhim qurollaridan biriga aylanishini isbotlaydi.  
Konkret iqtisodiy va siyosiy sharoitlar, davlatning roli va tabiatiga bog‘liq holda moliya 
deyarli bir xil institutlarga ega holda, ko‘pincha sifat jihatidan turli mazmunga ega bo‘ladi. Misol 
uchun, yaqin vaqtgacha dunyoda ikki siyosiy va iqtisodiy tizim amal qilib keldi. Hozirgi kunda esa, 
fan-texnika taraqqiyoti davlatlarni taraqqiyot darajasiga ko‘ra farqlanishini keltirib chiqardi. 
Yuqoridagi aytilganlardan kelib-chiqib, moliyaga yana ham kengroq ta’rif berish mumkin.  
Moliya - bu davlatning o‘z vazifa, funksiyalarini bajarish va kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish sharoitlarini ta’minlash maqsadida markazlashgan va markazlashmagan pul 
fondlarini shakllantirish jarayonida yuzaga keladigan, davlat tomonidan tashkil qilinadigan pul 
munosabatlari yig‘indisidir.