Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

Moliya bu davlat tomonidan iqtisodiy,  ijtimoiy va siyosiy masalalarni bajarish uchun 
mo‘ljallangan umumdavlat pul fondlarini shaklllantirish va ishlatish jarayonida yuzaga 
keladigan pul munosabatlari yig‘indisidir.  
Moliya vujudga kelishining birlamchi asoslari qanday? Axir bungacha ancha oldin insoniyat 
pulga, davlat tuzilmasiga ega ediku. Nima uchun faqatgina o‘rta asrlarga kelib mazkur holat va uni 
aks ettiruvchi ibora yuzaga keldi?  
1.
 
Aynan Markaziy Yevropada birinchi burjua inqiloblari natijasida umumdavlat pul 
mablag‘lari fondi -  budjet yuzaga keldi, hech qaysi davlat hukmdori unga yolg‘iz o‘zi xo‘jayinlik 
qila olmaydi.  
2.
 
Budjetni shakllantirish va ishlatish tizimi alohida xususiyat kasb eta boshladi, ya’ni 
davlat daromadlari va xarajatlari tizimi tarkibiy va qonuniy birikmalari bilan yuzaga  keldi. Shuni 
alohida ta’kidlash kerakki, budjetning xarajatlar qismi asosiy guruhlari bir necha yuz-yilliklar 
deyarli o‘zgarmay keldi. O‘sha davrdayoq xarajatlarni to‘rtta yo‘nalishi belgilangan edi: harbiy 
maqsadlarga, boshqaruvga, iqtisodiyotga, ijtimoiy zaruriyatlarga. Davlat xarajatlaridagi tarkibiy 
o‘zgarishlar XX asrning ikkinchi yarmida yuz berdi. Ular ba’zi G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining 
harbiy xarajatlarni sezilarli qisqartirib, ijtimoiy maqsadlarga, iqtisodiyotga xarajatlar qilishga 
ko‘proq e’tibor berganliklarida namoyon bo‘ladi.  
3.
 
Pul shaklidagi soliqlar birmuncha afzal xususiyat kasb etdilar. Avvalgi davlat 
daromadlari, asosan, natural to‘lov va in’omlar hisobiga shakllangan.  
Shunday yo‘sinda, davlatchilik va pul munosabatlarining faqat zarur  bosqichida yaratilgan 
mahsulotni qiymat ko‘rinishida taqsimlash imkoni tug‘ildi.  

---

 
 
 
7
 
 
Taqsimlash jarayonlari -  jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning bir qismi hisoblanadi. 
Moliya ham iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. U qiymat harakatining muhim shakllari yordamida 
davlat pul fondlarini shakllantirish va ishlatishda namoyon bo‘ladi.  
Har qanday davlatning pul daromadlari va fondlarining asosiy moddiy manbai yalpi ichki 
mahsulot va uning asosiy qismi -  milliy daromad hisoblanadi. Moliya yordamida uning 
taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi, shu bilan ishlab chiqarish, taqsimlash va 
iste’molga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkaziladi.  
Moliya shu bilan birga tarixiy kategoriya ham hisoblanadi. U o‘zining paydo bo‘lish, 
rivojlanish bosqichlariga ega,  ya’ni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Moliyaning rivojlanishini 
ikkita asosiy bosqichga bo‘lish mumkin.  
Birinchi bosqich -  moliyaning rivojlanmagan shakli. U birinchidan, moliyaning noishlab 
chiqarish xususiyati bilan xarakterlanadi, ya’ni asosiy qismi (2G‘3 qism budjet) harbiy maqsadlarga 
sarflangan va deyarli moliya iqtisodiyotga hech qanday ta’sir o‘tkazmagan. Ikkinchidan, bir 
bo‘g‘indan tashkil topgan budjet va moliyaviy munosabatlarni chegaralash miqdoridan, ya’ni 
moliya tizimi qisqaligi va keng qamrovli emasligidan. Ularning barchasi budjetni shakllantirish va 
ishlatish bilan bog‘liq bo‘ladi. Tovar-pul munosabatlarining, davlatchilikning rivojlanishi bilan 
umudavlat pul fondiga va shunga mos ravishda, ularni shakllantirish va ishlatish bo‘yicha pul 
munosabatlarining yangi guruhiga zarurat paydo bo‘ldi. Hozirgi vaqtda moliya munosabatlari 
siyosiy va iqtisodiy tuzumning darajasidan qat’iy nazar o‘z rivojlanishining ikkinchi bosqichiga 
o‘tdi. Bu bosqich moliya tizimining ko‘p bo‘g‘inligi, uni iqtisodiyotga ta’sir darajasining yuqoriligi 
va moliyaviy munosabatlarning turli-tumanligi bilan xususiyatlanadi.  
 
Davlat moliyasi bilan bir qatorda mahalliy moliyalar, budjetdan tashqari fondlar, davlat 
korxonalari moliyasi rivoj topdi. Davlatlar hamjamiyatlari  moliyasi kabi yangi moliyaviy 
munosabatlar sohasi paydo bo‘ldi. Misol uchun, Yevropa hamjamiyati mamlakatlari qishloq 
xo‘jaligini moliyalashtirish, mazkur davlatlarning alohida rejalarida integratsion jarayonlarning 
salbiy oqibatlarini bartaraf qilishga ishlatiladigan davlatlararo pul fondlarini tashkil qildilar. Moliya 
munosabatlarining yangi sohalaridan biri xususiy transmilliy korporatsiyalar moliyasidir.  
Pul fondlari va shunga mos ravishda ularga tegishli moliyaviy munosabatlarning turlichaligi 
ularni  darajalarga bo‘lishni asoslaydi. Umumdavlat pul fondlari markazlashgan pul fondlari 
hisoblanadi, qolgan barchalari esa -  markazlashmagan pul fondlaridir. Markazlashgan fondlar 
hisobidan jamiyatning makrodarajadagi masalalarini hal etilishi ta’minlanadi. Bu, avvalo, 
umumdavlat ahamiyatidagi ehtiyojlarni ta’minlashga, mamlakat mudofaasiga markaziy davlat va 
boshqaruv organlarining saqlashga, milliy ahamiyatga ega bo‘lgan xalq xo‘jaligi tarmoqlarini 
qo‘llab-quvvatlashga, alohida hududlarning ijtimoiy, iqtisodiy va rivojlanish darajalarini 
tenglashtirishga, atrof-muhit muhofazasiga, fundamental izlanishlar va fan-texnika progressini 
qo‘llab-quvvatlashga safarbar etiladi.  
Bularning barchasi, moliyaning mazkur bosqichda ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
elementlari  -  moddiy boyliklar, ishchi kuchi va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab 
chiqarishga ta’sir qilishining muhim qurollaridan biriga aylanishini isbotlaydi.  
Konkret iqtisodiy va siyosiy sharoitlar, davlatning roli va tabiatiga bog‘liq holda moliya 
deyarli bir xil institutlarga ega holda, ko‘pincha sifat jihatidan turli mazmunga ega bo‘ladi. Misol 
uchun, yaqin vaqtgacha dunyoda ikki siyosiy va iqtisodiy tizim amal qilib keldi. Hozirgi kunda esa, 
fan-texnika taraqqiyoti davlatlarni taraqqiyot darajasiga ko‘ra farqlanishini keltirib chiqardi. 
Yuqoridagi aytilganlardan kelib-chiqib, moliyaga yana ham kengroq ta’rif berish mumkin.