Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

Tartibga soluvchi moliya mexanizmi 
davlat manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir 
qilmaydigan moliya munosabatlarida qo‘llaniladi va faqatgina asosiy qoidalarni o‘rnatilishini 
nazarda tutadi. Moliya mexanizmining bunday xilma-xilligi xususiy korxonalarda ichki xo‘jalik 
moliya munosabatlarini tashkil qilish uchun xarakterlidir. 
Bu holatda davlat moliya resurslaridan foydalanishning umumiy tartiblarini o‘rnatadi. 
 
 
6. Moliya mexanizmining tarkibi va tuzilishi 
 
Moliya mexanizmi quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: 
1. Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash). 
2. Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalari. 
3. Moliyani boshqarish. 
Moliyaviy rejalashtirish va istiqbolni belgilash (prognozlash)
  -  moliyaviy mexanizmning 
asosiy qismi bo‘lib, u moliyaviy rejalar va balanslarni hamda moliyaviy ko‘rsatkichlar, me’yorlar 
tuzishni o‘z ichiga oladi. 
Moliyaviy dastaklar va rag‘batlantirish vositalariga
  foydani taqsimlash usullari, turli 
fondlarga to‘lovlar, ajratmalar, qo‘llaniladigan imtiyozlar, jazolar (sanksiyalar), jarimalar kiradi. 
Moliyani boshqarish
  -  subyektlarning moliyaviy munosabatlarni amalga oshirish, yo‘lga 
qo‘yish va takomillashtirish usullari yig‘indisidan iborat. 
Ayrim iqtisodchilar, yuqoridagilarni inkor etmagan holda, moliyaviy munosabatlarning ko‘p 
qirraligi, soha va bo‘g‘inlardan iboratligini hisobga olib moliya mexanizmini quyidagi sohalar va 
bo‘g‘inlarga ajratib ko‘rsatiladilar. 
O‘z navbatida bu har bir soha alohida tarkibiy bo‘g‘inlarni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, 
davlat moliyasi mexanizmi budjet mexanizmi va budjetdan tashqari fondlar amal qilish 
mexanizmlariga bo‘linadi. Hududiy bo‘linishidan kelib chiqib umumdavlat moliya mexanizmi va 
mahalliy moliya mexanizmlariga ajratish mumkin. Moliyaviy mexanizmni ijtimoiy takror ishlab 
chiqarish nuqtai nazaridan qaralganda uning funksional bo‘g‘inlari hosil bo‘ladi, ya’ni mablag‘larni 
jamlash, moliyalashtirish, rag‘batlantirish va b. 
Moliya mexanizmining har bir soha va bo‘g‘inlari bir butunning tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Ular o‘zaro bog‘liqdir. Shu bilan birga, har bir soha va bo‘g‘in nisbatan mustaqil amal qiladi. Bu 
holat moliya mexanizmi tarkibiy qismlarining doimiy muvofiqligini zarurligini keltirib chiqaradi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-rasm. Moliya mexanizmining bo‘g‘inlari 
 
 
MOLIYA MEXANIZMI 
Korxonalar, tashkilotlar va 
muassasalar moliya mexanizmi 
 
Davlat moliyasi mexanizmi 
 
Sug‘urta mexanizmi 

---

 
 
 
23
 
 
Moliya mexanizmining soha va bo‘g‘inlari bir-birlari bilan murakkabligi va boshqa jihatlari 
bo‘yicha farq qiladi. Masalan, budjet mexanizmi: 
- soliq turlarining ko‘pligi; 
- ularni undirish usullarining turli-tumanligi; 
- moliyalashtirish usullarining turlichaligi; 
- byujet mablag‘laridan foydalanishning ko‘p o‘nalishliligi bilan xarakterlanadi.  
Korxona moliya mexanizmi orqali esa, 
- korxona pul jamg‘armalari shakllari belgilanadi; 
- foyda va daromadlar taqsimlanadi; 
- moliyaviy resurslar taqsimlanadi; 
- turli maqsadli fondlar tuziladi va ulardan foydalanish ta’minlanadi. 
Moliya mexanizmining elementlari tarkibida fondlar va to‘lovlarni miqdor jihatdan aniqlash 
usullari qismi eng harakatchan va tez o‘zgaruvchan bo‘lib, ular ishlab chiqarish shart-sharoitlarining 
hamda jamiyat oldida turgan vazifalarning o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib to‘g‘rilanib turiladi. 
Masalan, pul mablag‘lari fondlarining shakllari o‘zgarmagani holda, foydani taqsimlash usullari bir 
necha bor o‘zgardi, taqsimlash qoldiq usuli, normativ usuli, majburiy to‘lovlar usuli; soliq turlari 
o‘zgarmagani holda, ularning stavkalari, ular bo‘yicha imtiyozlar, sanksiya va jarima kabi jazo 
choralari iqtisodiy talablari bozor talablariga ko‘ra tez-tez qayta qurilib, o‘zgarib turadi. 
O‘zbekiston soliq tizimida uzoq davr mobaynida samarali faoliyat qilib kelgan oborot solig‘i 
o‘rniga joriy qilingan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS)ning stavkasi dastlab 30% miqdorida, 
keyinchalik 25, 20, 18, 17 % miqdorlarigacha tushirildi. Hozirgi kunda esa, 20 % lik miqdor 
qo‘llanilmoqda. 
Moliyaviy mexanizmni shakllantirish bilan davlat uni u yoki bu davr moliya siyosati 
talablari bilan iloji boricha to‘la mos kelishiga intiladi. Bu esa davlatning maqsad va vazifalarini 
to‘laqonli bajarilishining garovi hisoblanadi.