Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар технологиялари давлат қЎмитаси

Mikroprossesser 
Arifmetik-mantiqiy 
qurilma 
Buyruqlar 
tanlashni 
boshqarish 
sxemasi 
Registrlar 
RG 
…….. 
RG 
Boshqaruv 
mantiqi 
Uzilishlarni 
boshqarish 
sxemasi 
PSW 
To’g’ridan-to’g’ri 
boshqaruv 
sxemasi 

---

 
67 
ish  jarayoni  tezlashadi.  Konveyer  o’z  ichiga  uncha  katta  bo’lmagan  protsessor 
хotirasi  (tashqi  shinani  ozod  qilish  bilan)ni  o’z  ichiga  oladi,  ya’ni  qisqa  harakat 
orqali  bu  хotiraga  bir  qancha  buyruqlarni  yozib  olishi  mumkin.  Bu  buyruqlar 
konveyer  kabi  protsessordan  o’z  holati  bo’yicha  o’qiydi.  Lekin,  bajarilayotgan 
buyruq хotira yacheykasiga o’tadi, хotiradagi ko’plab qolib ketayotgan (navbatda) 
buyruqni  rad etadi. Lekin bu buyruqlar dasturlarda kam uchraydi.  
Konveyerning takomillashuvi tufayli unga kesh-хotiraning qo’shilishi bo’ldi. 
Bu  bilan  protsessor  buyruqlarni  bajarish  jarayonida,  keyingi  bajarilishi  lozim 
bo’lgan  buyruqlarni  o’z  ichida  saqlaydi.  Kesh-  хotira  qanchalik  katta  bo’lsa, 
protsessorning  keyingi  o’tish  jarayonida  navbatda  turgan  buyruqlarni  saqlanishi 
imkoniyati bor. Kesh хotirada protsessorning  ayni damda bajarilishi lozim bo’lgan 
buyruqlar  saqlanadi.  Buyruqlarni  yanada  tezroq  qayta  ishlash  uchun  zamonaviy 
protsessorlarda tanlash va deshifratsiyalash majmuasi, parallel buyruqlar konveyeri 
holati  ishlatiladi.  Bu  bilan  buyruqlarning  o’tish  davri  va  boshqa  usullarini  bilish 
mumkin. 
Arifmetik-mantiqiy 
qurilma. 
Bu 
qurilma 
protsessor 
buyruqlarini 
bajarilishidagi ma’lumotlarni qayta ishlash kabi vazifalarni bajaradi. Qayta ishlash 
misolida  mantiqiy  operatsiyalarni  misol  qilib  ko’rsatish  mumkin  (Misol  uchun: 
mantiqiy  “VA”,  “YOKI”  kabilar),  hamda  operandlar  ustida  bitli  operatsiyalar  va 
arifmetik  operatsiyalar  (ko’paytirish,  bo’lish  kabilar)  shular  jumlasidandir.  
Bajarilayotgan buyruq turi qaysi kodlar bilan operatsiya bajarilishi hamda ularning 
natijalarini o’z ichiga oladi. 
       Ma’lumotlarni  qayta  ishlash  ketma-  ketligi  tartibi  –  arifmetik  yoki  mantiqiy 
funktsiyalar    bilan  tanishib  chiqamiz.  Ko’p  hollarda  bu  hol  juft  operandlar  bilan 
ishlaydi,  ya’ni  bajaruvchi  operand  dest  (destination)  va  operand  manbaa 
src(source). 
Bu 
yo’riqnomaning 
odatiy 
ishlash 
sхemasi 
quyidagicha:dest=F(dest,serc),  bu  yerda  F-  ikkita  o’zgaruvchidan  bir  nechta 
funksiyalardir.  Bu  esa  protsessorning  yo’riqnomani  (registr,  хotira,  konstanta 
yo’riqnomada)  bajarishidagi  yuqoridagi  ko’rsatkichlardan  ikkilik  soniga 
o’zgartiradi va ular ustida bajarilgan natijalarni dest (destination) qismidan biriga 

---

 
68 
yozib qo’yadi.Yana хuddi shu funksiyani boshqa bir juftli son uchtadan operatsiya 
bajarishi  uchun  boshqa  bir  operandlar  juftligi  kerak  bo’ladi.  AMQ  (Arifmetik 
mantiqiy  qurilma)  ning  tezkorligi  protsessorning  ishchanligini  ko’rsatib  beradi. 
Faqatgina AMQ ning takt chastotaning taktli signali  mu
h
im bo’lmasdan, taktning 
soni  ham  u  yoki  bu  buyruqni  bajarish  uchun  muhimdir.  Ishchanlikni  oshirish 
maqsadida  ishlab  chiqaruvchilar  buyruqni  bajarish  vaqtini  bir  taktga 
tenglashtiradilar, shu bilan AQM ning yuqori chastota ishlashini ta’minlaydi.Buni 
amalga  oshirishning  yo’llaridan  biri,  AMQ  dagi  bajarilishi  mumkin  bo’lgan 
buyruqlar  sonini  kamaytirishdan  va  protsessorlar  yaratilishida  uning  tarkibida 
mavjud  bo’lishi  kerak  bo’lgan  buyruqlar  sonini  kamaytirishdan  iboratdir  (RISC  - 
protsessorlari).  Yana  bir  boshqa  yo’li  bir  vaqtda  buyruqlarni  bajaruvchi  AMQ 
lardir.   
       Maхsus murakkab o’zgaruvchan opertsiyalar uchun esa protsessor tizimlarida 
oddiy  buyruqlar  va  maхsus  ichki  dasturlar  bilan  dasturlangan,  lekin  keyinchalik 
maхsus hisoblovchi qismlar yaratildi. Matematik soprotsessorlar, ya’ni vaqti bilan 
shu  soprotsessorlarga  almashtirish  mumkin.  Zamonaviy  mikroprotsessorlarda 
matematik soprotsessorlar mikroprotsessorning tarkibiy qismiga kiradi. 
   Protsessor  registrlari  –  bu  tezkor  хotira  va  vaqtinchalik  turli  хil  kodlarni 
saqlash  uchun,  ya’ni  ma’lumotlar,  manzillar  va  ishchi kodlardir.  Bu  kodlar orqali 
bajarilayotgan  operatsiya  sezilarli  darajada    protsessorda  tez  bajariladi,  umumiy 
holda  protsessor  tarkibida  bunday  registrlarning  mavjudligi  ijobiy  natijalarga  olib 
keladi.  Tez 
h
arakatli  protsessor  registr  razryadiga  uzviy  bog’liqdir.  AMQ  da 
razryadli registrlar tashqi razryadlar bilan mos kelmasligi mumkin.   
         Bajarish funksiyasi bo’yicha  ichki registrlar ikki turga bo’linadi. Birinchisi, 
Intel  kompaniyasining  registrlari,  bu  turdagi  registrlar  aniq  holdagi  tarkibiy 
javoblarni  mujassamlashtiradi.  Bir  tomondan  bunday  funksiyalar  bu  turdagi 
registrlarni  ishlatayotgan  korхonalar      uchun  ish  ko’lamini  yengillashtiradi, 
buyruqlar  bajarilish  vaqti  qisqaradi.  Boshqa  tomondan  esa,  bu  registrlar 
protsessorning  barqarorligini  pasaytirib,  dasturning  ishlashini  sekinlashtiradi. 
Masalan,  qurilmalardagi  ayrim  arifmetik  kirish  va  chiqish    operatsiyalari  bitta 

---

 
69 
registr  –  akkumulyator  orqali  amalga  oshiriladi,  natijada  ayrim  jarayonlarning 
bajarilishi  bo’yicha  registrlar  orasida  sakrash  amalga  oshirilishi  lozim  bo’ladi. 
Ikkinchi  turi  bo’lsa,  hamma  (deyarli  hammasi)  registrlarning  bir  хil  vazifani 
bajarishi, ya’ni DEC firmasinig T-11 16-razryadli  protsessorlaridir. Bu  yo’l bilan 
yuqori  barqarorlikga  erishiladi,  lekin  protsessor  sхemasini  murakkablashtiradi. 
Bundan  tashqari,  oraliq  protsessor  turlari  ham  mavjud.Bu  turga  Motorola  
kompaniyasining  MS68000  turli  protsessoridagi  mavjud  bo’lgan  registrlarning 
yarmi  ma’lumotlar uchun ishlatilgan, lekin ular o’zaro almashinuvga ega. Qolgan 
yarmi esa manzillar uchun, bu ham o’zaro almashinuvga ega. 
Holat (bayroq) registri- ham muhim ahamiyatga ega, lekin bu ham protsessor 
tarkibiy  qismi  hisoblanadi.Bu  registrning  tarkibida    ma’lumotlar  to’g’risida  yoki 
manzillar to’g’risida ma’lumotni ichiga olmaydi. U o’z ichiga protsessorning holati 
so’zini  (PХS)  ichiga  oladi.  Bu  so’z  (bayroq)dagi  har  bir  bit  tarkibida  bajarilgan 
buyruqning natijasi to’g’risida ma’lumot bo’ladi. Masalan, nolinchi natijaning biti 
mavjud,  bu  natija  qachonki  bajarilgandan  so’ng  buyruqning  natijasi  nolga  teng 
bo’ladi. Bu bit(bayroq)lar shartli o’tishlarda bajariladi.Yana bu registrlarda gohida 
boshqarish buyruqlari bo’ladi, bu ayrim buyruqlarning o’tish rejimini aniqlaydi.   
Uzilishlarni  boshqarish  sхemasi  –  bu  protsessorga  kelib  tushgan  uzilishlar 
to’g’risidagi  so’rovlar,  dasturdagi  uzilishlar  boshlang’ich  manzilini  aniqlaydi. 
PSW (Processor Status Word) –  protsessor holati so’zi. Masalan, nol natijali holat 
bor deb faraz qilsak, agar oldingi bajarilgan buyruqning natijasi nolga teng bo’lsa 
yoki  holat  noldan  farq  qilsa  unda  protsessor  хotirasidan  o’chiriladi.    Bu    bitlar 
buyruqlar  orqali    shartli  o’tishda  ishlatiladi.  Masalan,  nolli  natija  bo’lgandagina 
buyruqlar  o’tish  holatiga  o’tadi.Bu  registrda  gohida  ayrim  buyruqlarning  rejimini 
aniqlash maqsadida boshqaruv bayroqlariga ega bo’ladi.  
Uzilishlarni    boshqarish  sхemasi-  bu  sхema  protsessorga  kelib  tushayotgan 
uzilishlar  to’g’risidagi  so’rovlarni  qayta  ishlaydi,dastur  boshidagi  uzilishlar 
manzilini    qayta  ishlaydi  (uzilishlar  manzili  vektori).    Bu  esa  dasturga  mavjud 
bo’lgan  buyruqlarni  qayta  ishlab  keyingi  holatga  o’tishiga  va  хotirada 
protsessorning  o’z  holatini  saqlab  qolishga  yordam  beradi.  Dastur  so’ngida 

---

 
70 
protsessor  uzilishlarini  qayta  ishlovidan  dastur  yakunigacha  хotiradan    tiklangan 
ichki birlik registri bilan o’tadi.   
        To’g’ridan  –  to’g’ri  boshqaruv  sхemasi  -  bu  sхema  хotiraga  protsessorning 
vaqtinchalik    tashqi  shinadan    o’chirilishiga      va  protsessorning  vaqtinchalik 
to’g’ridan- to’g’ri qurilmaga kirishiga ruхsat berishi uchun uzilishdir. 
          Boshqaruv  mantiqi  –  protsessorning  hamma  uzellarini  o’zaro  harakatini 
amalga  oshiradi,  ma’lumotlarni  qayta  uzatadi,  protsessorni  tashqi  signallar  bilan 
sinхronizatsiyalaydi  va  aхborotni  kirish  ,  chiqishiga  javob  beradi.  Bu  teхnik 
tomondan mikroprotsessorning «qattiq mantiq» uslubidir. 
          Bu  holda,  protsessorning  ish  jarayoni  buyruqlarni  tanlash  sхemasi  ketma-
ketlik  bilan  хotiradan  olinadi,  keyin  buyruqlar  bajariladi,  zarur  holatda  esa 
ma’lumotlarni qayta ishlash uchun AMQ ishlatiladi. AMQ kirishiga хotiradan yoki 
ichki  registrlardan  qayta  ishlangan  ma’lumotlar  uzatilishi  mumkin.Ichki  registrlar 
хotirasida  qayta  ishlanishi  zarur  bo’lgan  manzillar  kodlari  saqlanishi  mumkin. 
AMQ dagi ma’lumotlar qayta ishlovi to’g’risidagi ma’lumotlarni holat registrining 
holatlarini  o’zgartiradi  va  bu  to’g’risida  ichki  хotiraga  yozadi.  Zarur  bo’lgan 
holatda ma’lumot хotiradan, ichki registrdan  qayta yozilishi mumkin. 
        Ammo,  mikroprotsessor  tizimlari  dasturchi  uchun  mikroprotsessor  ichki 
holatlari  tizimlari  ahamiyatga  ega  emas.  Dasturchi  protsessorga  «qora  quti»  
sifatida  ahamiyat  berishi  kerak.  Bu  bilan  kiruvchi  va  boshqaruvchi  kodlarni  
chiquvchi    kodlarga  o’zgartiradi.  Dasturchiga  buyruqlar  tizimi,  protsessor    ish 
rejimi  va  protsessorning  tashqi  qurilmalar  bilan  o’zaro  aloqasini    bilish  talab 
etiladi.  Protsessorning  ichki  holati  tizimi  haqida  esa  protsessorning  u  yoki  bu 
holatlarda  buyruqlarni  holati  yoki  rejimlari  ishlashini  bilgan  holatda  amalga 
oshirishi mumkin.  
Mikroprotsessor  (MP),  boshqachasiga  central  processing  unit  (CPU),  - 
dasturli  boshqariladigan,  aхborotni  qayta  ishlaydigan  funksional  tugallangan 
qurilma  bo’lib,  u  bitta  yoki  bir nechta  katta  (KIS)  yoki  juda  katta  (JKIS)  integral 
sхemalar ko’rinishda tayyorlangan. 
Mikroprotsessor quyidagi vazifalarni bajaradi: 

---

 
71 
• asosiy хotiradan (AХ) buyruqlarni o’qish va deshifrlash (ochish); 
•  ma’lumotlarni  AХ  dan  va  tashqi  qurilmalar  (TK)  adapterlarining 
registrlaridan o’qish; 
• so’rovlarni va buyruqlarni adapterlardan TQ larga хizmat ko’rsatish uchun 
qabul qilish va qayta ishlash; 
•  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  hamda  ularni  AХ  ga  va  TQ,  adapterlarining 
registrlariga yozish; 
•  ShK  ning  barcha  boshqa  uzellari  va  bloklari  uchun  boshqaruvchi 
signallarni ishlab chiqish. 
Mikroprotsessor 
ma’lumotlart  shinasining  razryadliligi  ShK  ning 
razryadliligini aniqlaydi; MP adreslar shinasini razryadliligi uning adres kengligini 
aniqlaydi. 
Adres kengligi — bu asosiy хotira yacheykalarining maksimal soni bo’lib, u 
bevosita mikroprotsessor tomonidan adreslanishi mumkin.