Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси

4
.2.1. Ёниш ва моддаларнинг ёнғинга нисбатан хавфлилигини 
тавсифловчи хоссалари 
Ёниш жараёни ҳаво кислороди билан ёнувчан модданинг химиявий 
бирикиш реакциясидан иборат. ёниш жараёнида жуда кўп миқдорда иссиқлик 
ва ёруғлик чиқади. Моддаларнинг ёниши бром, олтингугурт, хлор ва бошқа 
моддалар билан бириктиришда ҳам ёки уларнинг буғлари мавжуд бўлганда ҳам 
содир бўлиши мумкин. Портлаш - ёнишнинг ҳусусий ҳоли бўлиб, у бир онда 
кечади ва бунда қисқа вақт ичида кўп миқдорда иссиқлик ва ёруғлик чиқади. 
Деярли ҳамма ёнувчи моддалар, уларнинг қандай агрегат бирикма ҳолида 
бўлишидан қатъий назар (суюқ, қаттиқ, газсимон ва ҳоказо), углерод С., 
водород Н., кислород О дан ташкил топган органик бирикмалардир. 
Модданинг ёнувчанлиги асосан ундаги С ва Н нинг миқдорига боғлиқ. Ёнувчан 
аралашма аланга олгунча ўз-ўзидан қизиб, охири ёна бошлайдиган температура 
ёнувчан аралашманинг 
ўз-ўзидан алангаланиш температураси
деб аталади. 
Бундай оксидланиш реакциясининг тезлиги шундай бўладики, ажралиб 
чиқаётган иссиқлик атроф-муҳитга ютилишга улгурмайи. Ўз-ўзидан ёниш ўз-
ўзидан алангаланишдан шу билан фарқ қиладики, ўзқўзидан ёниш ташқи 
иссиқлик манбаи ҳисобига эмас, балки модданинг ўзида рўй берадиган 
химиявий, биологик ёки физик жараёнлар ҳисобига содир бўлади. 
Қизиганда буғ ва газлар ҳосил қила оладиган ҳамма моддаларнинг ёниш 
прцесси аланга билан кечади. Кокс,графит, пистакўмир, қурум алангасиз 
ёнади. Ўт олиш ҳарорати ёнувчан моддалар (суюқлик)нинг энг паст ҳарорати 
бўлиб, шу ҳароратда очиқ алов яқинлаштирилганда газ ёки буғларнинг ҳавога 
қўшилганда алангаланадиган аралашмаси ҳосил бўлади. Осон алангаланадиган 
суюқликлар 45С дан паст ҳароратда, ёнувчи суюқликлар 45С дан юқори 

---

85 
ҳароратда ўт олади. Ёнувчи қаттиқ моддаларнинг алангаланиш тезлиги ва 
ёниш тезлиги уларнинг солиштирма сиртига боғлиқ. Ёнувчи газлар, буғлар, 
чанглар (ацетилен, водород, СО
2
, бензин, скипидар, тошкўмир чанги ва ҳоказо) 
ҳаво кислороди билан аралашиб портловчи аралашмалар ҳосил қилиши 
мумкин. 
Портлаш учун қуйидаги икки шарт: 
1) буғ-ҳаво ёки газ-ҳаво аралашмасининг муайян концентрацияси 
бўлиши: 
2) моддани ўз-ўзидан алангаланиш ҳароратига қиздира оладиган импульс 
(аланга, зарб, сиқилиш ва ҳоказо) бўлиши керак. 
Қуйида баъзи моддаларнинг пастки ва юқориги портлаш чегаралари 
келтирилади: 
П
пастки
П
юқори
Бензин.......................1,1% 5,4% 
Водород.....................4,1% 75% 
Ацетилен...................1,5% 82% 
Углерод (IV) оксид 12,8% 75% 
Ҳаво оқимига кўра, ёниш тўлиқ ёки чала бўлади. Чала ёниш шароитида 
ажраладиган ёниш маҳсуллари инсон ҳаёти ва соғлиғи учун хавф туғдиради. 
Масалан, 3-4,5% Со2 инсон учун хавфли бўлса, 0,4% СО уни ҳалоқ этади. 60-
70 С ҳароратли ҳаводан бир неча минут нафас олинганда организмда қайтмас 
жараёнлар юз бериб, инсон ҳалоқ бўлади. Газ-ҳаво ёки буғ-ҳаво аралашмалари 
трубаларда ёнганда аланганинг тарқалиш тезлиги 0,3-2,7м|с ни, кичик ўлчамли 
идишларда ёнганда 6,5-10м|c ни ташкил этади, трубаларда портлаш юз 
берганда аланга 1000-4000м|с тезлик билан тарқалади (детонацион ёниш содир 
бўлади). 
Ўлчами 10 см ва ундан катта бўлган чанг (заррачалар) аэрозол деб 
аталади ва энг хавфли ҳисобланади. Ҳаводан ўтирган чанг 
аэрогел
деб 
аталади. Ёғоч уни аэрозолнинг алангаланиш ҳарорати 775С га, аэрогелиники 
эса 275С га тенг. 

---

86 
Хулоса
Ҳозирги кунда ўқув жараёнини ташкил этишда мультимедиали 
технологияларидан фойдаланиш таълим сифатини оширишга катта замин 
яратади. Жумладан, талабаларни олган билимларини мустаҳкамлашларида 
яратилаётган мультимедиали дарслар, видео ва аудео курслар ўз натижаларини 
бериб келаётганлигини айтиш керак. Бундай видеокурсларни яратиш содда 
кўринишдаги амалий дастурий таъминотлар асосига кўра яратилмоқда.
Ушбу битирув малакавий иши якунида қуйидаги ишлар амалга 
оширилди:
-
таълимда мультимедиали иловаларни ишлаб чиқиш тенденциялари 
таҳлил этилди;
-
мультимедиали маҳсулотларни ишлаб чиқиш технологиялари, 
интенет тармоғида видео тақдимотлар, интернет тармоғи орқали 
мулоқат қилиш ва унинг вазифалари ҳақида масалалар таҳлил этилди; 
-
Видеокурсларни ўқитишнинг энг самарали тамойиллари аниқланди; 
- 
Товушни ёзувчи ва уни ҳосил қилувчи модулларнинг вазифалари 
ўрганилди;