Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

2. 
Маҳсулот таннарҳини аниқлаш усуллари.
Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналарга ўз фаолияти 
натижалари учун тўла иқтисодий мустақиллик ва жавобгарлик берилиши 
назарий жиҳатдан ўз харажатлари ва таннарҳи билан самарали бошқаришда 
корхона манфаатдорлигини ошириш учун шароитлар яратиш керак эди. 
Бироқ собиқ шўролар тизимидан мерос қолган корхоналар ўртасидаги 
анъанавий хўжалик алоқаларининг узилиши, нархларнинг ошиши, биринчи 
навбатда, хом ашё, энергия узатувчи ва транспорт хизмати баҳоларининг 
ошиши таннарҳнинг кескин кўтарилиб кетишига, ишлаб чиқариш ҳажмининг 
камайишига, кўп ҳолларда эса корхона фаолиятининг тўхтаб қолиши ва 
уларнинг тугатишга олиб келди. Саноатдаги инқироз сўнгги ўн йил ичида 
амалда қўлланиб келинган харажатлар билан бошқариш тизимининг фойдали 

---

239 
элементларини қўлдан бой берганди. Шундай қилиб, харажатлар ва таннарҳ 
билан самарали бошқаришни амалий жиҳатдан қайта ўрганиш вақти келди. 
Амалда калкуляция ва харажатлар ҳисоби объектлари тез-тез бир-бирига 
мос келиб туради. Бундай ҳолатда маҳсулот бирлиги таннарҳини ҳисоблаш 
учун ҳисоб объекти бўйича харажатларнинг умумий суммаси тайёрланган 
буюмлар миқдорига бўлинади. Улар бир-бирига мос келмай қолган ҳолда эса 
калкуляция объекти бирлиги таннарҳни аниқлаш учун ҳисоб объекти бўйича 
харажатлар умумлаштирилади ва олинган натижа тайёрланган маҳсулот 
миқдорига бўлинади. Бундай ҳолда харажатлар ҳисоби объектлари 
калкуляция объектининг бир қисми (улуши) бўлиб ҳисобланади. 
Ишлаб чиқариш корхоналарида харажатлар ҳисобини турли усуллар 
билан ташкил этиш мумкин.
1) 
харажатларни баҳолаш усули бўйича; 
2) 
ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнларига нисбатан хара-жатлар 
нисбати бўйича;
3) Харажатларни маҳсулот таннарҳига киритишнинг тўлиқлиги бўйича. 
Харажатларни баҳолаш усулида ҳақиқий, норматив ва режавий 
(тахминий) таннарҳ харажатлари ҳисоби усулларини ажратиб олиш зарур. 
Ҳақиқий таннарҳ бўйича харажатлар усулидан фойдаланишда ҳисобот 
давридаги ҳақиқий харажатлар ҳажми қўйидаги формулада аниқланади: