Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация

Янги 
бошкарув 
технологияларни 
тадбик 
килишнинг 
айрим 
муаммолари.Олдинга харакат билан янги муаммолар пайдо булмокда . Масалан , 
компьютерлар режалар ва жадвалларни яратишда ёрдам беришди , лекин улар аник 
амалга ошириш имкони булмади . Биринчи каторга хисобга олиш , назорат килиш ва 
ростлаш муаммолари чикди . Сабаби ишлаб чикариш жараёнида доимий равишда узгари 
туриши мумкин :
- янги буюртмалар ;
- конструкторлик ва технологик узгаришлар ; 

---

38 
- захираларни ростлаш зарурлиги ;
- брак ;
- ишлаб чикариш кувватини бошкариш муаммоси ;
- материаллар , харид килинувчи махсулотлар ва яримфабрикатлар билан 
таъминлашни бошкариш муаммолари .
Пайдо булаётган муаммоларга жавобан ишлаб чикаришни бошкариш тизими ун 
йиллар давомида такомиллашди ва минглаб кишилар кучи билан узгартирилаётган 
тузилмага айланди . Бу тузилмани билиш олдин йул куйилган хатоликларни тузатиш 
инконини беради . Янги бошкарув усуллари муаммоларини уз кучи билан , айникса 
ракобат шароитида хал килиш бефойда .
Асосий максад – ракобат шароитида омон колиш (выжить) . Тажриба шуни 
курсатадики , айнан бу хохиш янги бошкарув технологияларини куллашга мажбур 
килади .
Бунда янги технологияларни тадбик килишга иктисодий ва психологик туциклар 
тускинлик килади . Иккинчисига кискача тухталиб утамиз
Бунда янги технологияларни тадбиқ этишда иқтисодий ва психологик барерлар 
асосий тўсиққа айланади. Қисқача иккинчисига тўхталамиз.
Психологик барер 
Бир томондан, бошқарувга воситаларни қўшиш қийин. Бошқа томондан, буни 
конкурентлар, бозорга нисбатан мукаммал ва арзон маҳсулотни таклиф қилишини кутиш 
мумкин эмас.
Муаммодан кетиш усули – синалганларни қўллаш, аммо эскирган ечимларни, 
айбдорни томонлардан излаш (муаммо кимдирда эмас, а нимададир) ва ҳ.к. 
Бизнинг мақсад – муаммога очиқ қараш ва яхши ишлаши учун нимани билиш 
кераклигини аниқлаш.
2.Мижозлар билан ўзароалоқаларни бошқариш тизими 
CRM – тизим сотиш бўйича мижоз маълумотлар базасини бошқаришда менежерлар 
учун қулай воситаларни тақдим этади. мижозлар билан муносабатларнинг барча 
босқичларини, 
сотиш 
ва 
бошқа 
қилинган 
ишлар 
натижаларини, 
шунингдек, 
лойиҳалаштириш учун ва уларнинг фаолиятини ташкиллаштириш инструментларини қайд 
қилиш. Тизим мижозлар билан алоқалардаги режаларни бажарилишини ўзи назорат 
қилади ва менежерларга мос ишларни ўтказишни зарурлигини эслатади.
Мижозлар базасида зарурий ёзувлар ҳаммасини амалга оширади, ким ёки акс 
ҳолда, мижозлар билан ўзаротаъсир қилади. Бу мижозларга хизмат кўрсатишда иштирок 
этувчи компаниянинг барча ходимлари учун мижозлар билан ўзаротаъсирлар ягона 
режасини тузиш имкониятини таъминлайди. CRM - тизими сотув бўлимида ишнинг кенг 
қамроли бошқарувини ва унинг сотув бўлимининг ички назоратини сотув бўлими раҳбари 
томонидан, шунингдек ташқи назорат эса компания раҳбари томонидан таъминланади.
Маркетинг бўлими сотув жараёнининг автоматлаштирилишидан ва сотувдан 
кейинги хизматларни ютади. Бозорда мижозлар ҳақидаги ахборотлар автоматик тарзда 
йиғилади, улар бевосита ечиладиган масалаларни бажаришдан ходимларни чалғитмасдан 
амалга оширади. Жамланган CRM ахборотлари асосида-тизим жараёнларни ва 
компаниянинг сотув фаолияти натижаларини, рекламали ва бошқа маркетингли 
аксияларни лойиҳалаш ва уларнинг самарадорлигини баҳолаш, бозорнинг мақсадли 
сегментларни аниқлаш ва уларнинг истиқболларини ҳисоблаш таҳлил қилиш имконини 
беради.
CRM тизимининг пайдо бўлиш сабаблари 
- 
Рақобатнинг кучлилиги. Замонавий технологиялар энг кам транзактсион 
кечикишларда харидорга бозорнинг исталган қисмига рухсат олишига олиб келди; 

---

39 
- 
Ўзаротаъсирларнинг кўп вариантлилиги. Мижоз ва фирма орасидаги 
алоқаларнинг усулларини кенгайтириш (телефон, факс, Wеб-сайт, почта, шахсий ташриф) 
алоқалар маълумотлари ахборотларини марказлаштиришга олиб келади. Ҳар бир 
навбатдаги алоқада бу ўзаротаъсирларнинг мижоз билан энг мақбул атмосферасини 
яратиш имконини беради; 
- 
Хўжалик фаолиятининг аксентларининг аралашиши. Ишлаб чиқаришни 
ривожланишига асосий таянч, маҳсулот сифатининг яхшилаш имкониятлари ва 
фойдаланилган сарфларини минималлаштириш ҳолатига олиб келди ҳамда маркетинг 
фаолияти катта фойда келтиришни бошлайди;
- 
Ишлаб чиқаришнинг эгилувчанлигини ортиши. Ишлаб чиқаришга мижозни 
ҳамкор сифатида жалб қилиш, маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш 
учун якка тартибдаги мижозлар буюртмаларни тадбиқ этиш имкониятини таъминлайди. 
Одатий CRM нинг ишлаш тамойили – тизимлар потенциал ва реал мижозлар 
ҳақидаги ягона маълумотлар базасини ташкиллаштиришга асосланади. Мижоз билан илк 
алоқадан бошлаб – мижознинг компанияси, алоқадаги шахслар, алоқа усуллари, регион, 
мижознинг фаолият сфераси, у ёки бу бозор сегментига тааллуқлилиги (региони, соҳаси 
ва ҳ.к.), уларнинг маҳсулот ҳақидаги ахборотлар манбаи, ҳар бир мижоз билан алоқасидан 
шахсий таасуротлари, харидлар тарихи, тўловлар ва сервис хизматига мурожаатлар 
ҳақидаги ахборот эскиради.
Тўгри фойдаланиш натижасида ушбу ахборотлар исътемолчи учун курашда 
самарали инструментга айланади. Мижознинг афзал кўрганларини билган ҳолда 
коммерсант рекламага унча катта ҳаражат қилмасдан сотув миқдорини ортириши мумкин.
CRM тизимларининг фаолияти – интерактив жараён қуйидаги босқичларни ўз 
ичига олади: 
1. 
Ахборотларни 
излаш 
ва 
таҳлил 
қилиш 
(бозорнинг 
специфик 
имкониятларини ва мижозлар ҳақидаги тафсилотли ахборотларни қўлланилиши 
натижасида, янада самарадор ечимларни қабул қилишнишида маркетинг хизмати 
имкониятларини кенгайтирувчи тижорат фаолиятининг стратегиясини аниқлаш учун 
мижоз ҳақидаги ахборотларни тўплаш ва қайта ишлаш);
2. 
Бозорни лойиҳалаш (ҳар бир мижоз учун (бир типдаги гуруҳга) спетсифик 
таклифлар ишлаб чиқилади, маҳсулотларни сотиш каналлари ва хизматларни кўрсатиш, 
вақт чегаралари ва бозорнинг феъл – атворига боғлиқ бўлган бошқа факторлар 
аниқланади);
3. 
Мижозлар билан ўзаротаъсирлар (мижозларга хизмат кўратиш, сотувни 
амалга ошириш ва бошқа интерактив таклифлар тизимларда тадбиқ этилади). 
Мижозлар билан сотув менежерларининг иши регламентланади: 
 
Мижозлар билан ишлаш циклида товарни сотиш ёки хизматлар 
якунланилади, ёҳуд мижозга рад этилинади; 
 
Ҳар бир циклнинг ички босқичларида (бўлим остиларда, бўлим остилар 
ичида, ходимлар орасида ҳар бир босқичда ишларни бажарилишига масъулият 
белгиланади); 
 
Ҳар бир босқичнинг чегарасида бир турдаги ишларни бажарилиши сотув 
бўйича менежерлар томонидан ўтказилади.
Интернет-тижорат сохасида ишловчи компанияларда фойдланиладиган CRM – 
тизимлари, CRM номини олганлар. Бундан ташқари, ушбу тизмлар CRM тизимининг 
барча функцияларига эгадирлар, улар компаниянинг wеб-сайти билан тўлалигича 
бирлаштирилади – сайтдан барча ахборотлар CRM тизимига тушади. Тизимнинг ўзи 
сайтнинг қурилишини ва харид жараёнида ҳар бир мижозга самарали хизмат кўрсатишни 
ёки ёрдам кўрсатишни аниқлаши мумкин. CRM – тизимлари харидор ва сотувчи 
орасидаги барча алоқаларни рўйхатдан ўтказади ва таҳлил қилади, тадбиғи компания wеб-
сайти орқали ёки электрон почта орқали амалга оширилади. Бундан ташқари, бу тизимлар 
интернет-рекламаларни ишлаб чиқишда ва таҳлил қилишда қўлланилиши мумкин.

---

40 
CRM тизимининг энг машҳур кўриниши – CRM – интернет-магазин тизимлари. 
CRM – тизимлари интернет орқали савдо қилувчи фирмаларда фойдаланилади, барча 
компания ва мижоз ўзаротаъсирлари давомида, потенциал мижозларни излашдан бошлаб 
ва товарни етказиб беришда якунланади. 
CRM технологиялари уч турга бўлинади: 
- оператив CRM, оддий бизнесс жараёнлар чегарасида ўзаротаъсир жараёнида 
конкрет мижоз ахборотларига оператив рухсат олиш имконини беради; 
- аналитик CRM, уюшмаган маълумотлар массиви синхронизатсиясини кўзлайди 
ва маркетингнинг, сотишнинг, мижозларга хизмат кўрсатишнинг ва ҳ.к.ларнинг энг 
самарали стратегиясини ишлаб чиқариш учун ушбу массивда статистик қонуниятларни 
излайди; 
- коллаборатсион CRM, мижозга дизайн, ишлаб чиқариш, маҳсулотни хизмат 
кўрсатиш ва етказиб бериш ишлаб чиқишга янада кўпроқ таъсир қилишига имконини 
беради. 
Коллаборацион CRM-технологиясига мисоллар: 
1. Махсулот дизайнини ишлаб чиқишда мижозларнинг таклифларини йиғиш 
2. Мижозларни 
махсулотнинг 
тажрибали 
намуналарига 
ва 
тескариалоқа 
имкониятига рухсат бериш 
3. Мижознинг махсулотга бўлган талабларини тасвирлаши ва аниқлаши, 
махсулотга қанча пул тўлаши пайтида тескари баҳо шаклланиши, ишлаб чиқарувчи эса бу 
таклифларни инобатга олиши керак 
Шу тарзда, тизимдан фойдаланган холда компаниядаги барча ишчилар – сотув 
бўлимидаги менеджерлардан тортиб то бош раҳбаргача барча ходимлар ягона ахборот 
муҳитида фаолият юритишади. 
Сотув бўйича мененджерларнинг иш самарадорлиги СRM-тизимини қўллаш
орқали бир неча маротабага ўсади. Сотув ҳажмининг ўсиши, мижозлар билан келишилган 
битимларни охиригача амалга оширилганлигидан далолат беради. Мижозлар билан 
ишлаш ҳам сезиларли даражада яхшиланади: мижоз компаниядаги исталган ходим билан 
мунособатда бўлган ҳолда, олдида турган барча олдинги алоқалар ҳақида, компания 
мижозларнинг барча муаммолари ва эҳтиёжларини тушунади ва уларни эътиборга олади. 
Замонавий СRM-тизими, қоида бўйича, қуйидаги модулларни ўз ичига олади: 
 Алоқаларни бошқарувчи тизимлар; 
 Ишчи гуруҳ ташкилотлардаги воситалар ва мижозлар билан ишлаш учун 
ўринларнинг тақсимланиши 
 Маркетингли тадбирлар ва компанияларни лойиҳалаш воситалари; 
 Презинтацияларни қўллаб қувватлаш ва брошюраларни тайёрлаш ва савдо 
сотиққа оид таклифлар 
 Маҳсулот каталоглари; 
 Мураккаб буюртмалар ва товар конфигурациясини саралаш тизими; 
 Талабларни ўтишини бошқариш ва битимлардаги шартларни бир келишувга 
келишуви 
 Икки томонларнинг мажбуриятларини ижро этувчи тизим 
 Самарали маркетингнинг тизимли таҳлили; 
 Прогноз ва статистиканинг тизимостилилиги; 
 Сотувдан кейинги активликнинг генератори (қутловлар, мамнуниятликнинг 
таҳлили, ишончли хизматнинг сифатли назорати, янгиланиш ва янги версиялар ҳақидаги 
хабарлар ва ҳ.лар.) 
 Маълумотлар омбори ва маълумотларни жойлаштириш ва етказиб беришни 
бошқарувчи тизимлар билан модулларнинг репликацияси ва синхронизацияси; 
 Сотув натижалари бўйича ходимларни рағбатлантириш ҳисоби 

---

41 
CRM-тизимини тадбиқи ишнинг фақатгина сотув бўлимида эмас балки, 
фирмаларнинг ҳар битта бўлимчаларида айтиламоқда.Айнан шу тизим орқали ташкилот 
билан компания мижози орасида бир бутунликда тескари алоқа амалга оширилади. 
3.Корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари.Талаб мавжуд булган 
материалларни, корхона ресурсларини планлаштиришда ахборот тизимлари. 
Бошқариш фаолиятининг энг асосий ташкил этувчиларидан бири бўлиб 
корхонанинг ресурсларни самарали бошқариш хисобланади. Режалаштириш ва 
бошқаришнинг керакли махсулотларни тартибсиз келиши ва уларни туриб қолиши билан 
боғлиқ. Бунинг натажасида ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги пасаяди, омборда 
махсулотларни вақти келиб тушмаганлиги сабабли тўлиб кетиши вужудга келади. Бундан 
ташқари махсулотни етказиб бериш баланси бузилади ва махсулотни кириш чиқиш 
процессларини бузилишига олиб келади. Компания ресурсларини бошқаришнинг тўла 
функционал ягона тизимидан фойдаланиш компанияни самарали бошқаришни ташкил 
қилиш, ташқи муҳит ўзгаришларига жавоб бериш тезлигини ошириш, мижозларга хизмат 
кўрсатиш сифатини оширишда корхонага катта устунликлар бериши мумкин. Бундай 
тизимга эгалик қилиш компания харажатларининг анча сезиларли моддаси ҳисобланади 
ва бу харажатларнинг фойдаси пухта ҳисобланиши ва таҳлил қилиниши керак. 
4.Корхонанинг материалл эҳтиёжларини режалаштириш методологияси MRP) 
 
MRP нинг асосий мақсадлари қуйидагилар ҳисобланади: 
 
Ишлаб чиқаришни режалаштириш ва истеъмолчиларга етказиб бериш учун 
материалларда, компонентларда ва маҳсулотларда эҳтиёжларни қондириш; 
 
Режалаштирилгандан ортиқ бўлмаган захира поғоналарини қўллаб 
қувватлаш 
 
Ишлаб чиқариш оператсиялари, етказиб бериш жадваллари, сотиб олинган 
оператсияларни режалаштириш 
 
MRP методологияси ўзида компютер тизимлари ёрдамида тадбиқ 
этиладиган тайёр маҳсулотларга бўлган буюртмаларни бошқаришнинг, ҳом ашё ва 
материалларни ишлаб чиқариш ва ёзишнинг мақбул алгоритмини тақдим этади.
 
MRP тизим иши учун қуйидаги кейинги кирувчи маълумотлар керак 
бўлади: 
 
Заҳиралар ҳолати ҳақидаги маълумотлар (“Заҳиралар ҳисоби китоби”) 
номенклатура:заҳиралар,якунланмаган 
ишлаб 
чиқариш,ярим 
фабрикатлар, 
тайёр 
маҳсулотлар. Бундан ташқари, унда режалаштирилган буюртмаларни ва юкланишдан 
кутилаётган буюртмаларни кўрсатиб ўтиш лозим; 
 
Маҳсулот таркибини спетсификатсияси (Bill of material BOM) 
MRP тизими ишининг натижалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 
 
Ҳарид/ишлаб чиқариш материалларига ва умумлашувчи (Planned Order 
Schedule) буюртмаларнинг графиги-ҳужжатда ёзиладиган, ҳомашёнинг қандай қисми,
режалаштириш муддатининг ҳар бир оралиғида умумлаштувчи материаллар буюртма 
қилинган бўлиши керак. Бу ҳужжат ташқи харидларни режаси ва ички ишлаб чиқариш 
режасини аниқлайди.
 
Харид/ишлаб чиқариш материалларни ва уммумлашмаларни буюртма 
графигини ўзгариши (Changesin Planned Orders)-ҳарид/ишлаб чиқариш материаллари ва 
умумлаштирилган аввалдан тўғирланган режалаштирилганларни ўзида сақловчи ҳужжат.
Дастлаб буюртмаларнинг режаси MRP тизими ёрдамида ва ҳаражатларининг 
тўплами аниқланган вақт оралиғида тасдиқланган ишлаб чиқариш дастур асосида 
шаклланди. Корхонанинг эҳтиёжларини бу тўлиқ қондирмади.
MRP тизимининг сўзсиз устунлигига киритиш мумкин: 

---

42 
Ишлаб 
чиқариш 
захираларининг 
режалаштиришни 
ташкиллаштириш 
самарадорлиги, уларнинг ҳисоботларини автоматлаштириш, материал ресурсларнинг ва 
ҳаражатларни омборда сақланишининг режалаштиришдаги хатоликларни камайтириш. 
MRP тизимининг асосий камчиликлари: 
 
киритиладиган маълумотларни ва уларнинг олдиндан қайта ишланишининг 
ҳажмий аҳамияти; 
 
буюртмаларни қайта ишлашга мантиқий ҳаражатларни ортиши ва
фирманинг интилишларини транспартировклаш захиранинг материал ресурсларини 
кўпроқ камайтириш ёки кам буюртмали юқори частотали бажариладиган ишларга ўтиш.
 
Талабларнинг қисқа вақтда ўзгаришининг таъсирчан эмаслиги; 
 
Тизим ўлчамининг ўта катталиги ва мураккаблиги учун бекор қилиш. 
5.MRP II стандарти 
Ишлаб чиқариш ресурсларини режалаштириш методи (Мануфаcтуринг Ресоурcе 
Планнинг MRP II) – MRP алгоритмнинг табиий ривожланиш натижасидир. Шу боис, MRP 
тўлалигича мантиқий кўринадиган, материалларнинг ҳаражатлари ва уларни тўлдиришга 
боғлиқ бўлган фаолиятнинг барча соҳаларини қамраб олувчи керакли материалларни 
режалаштириш учун мўлжалланган. Бу ҳолда, MRP ИИ бу MRP ва унга боғлиқ равишда 
омборхона, 
таъминот, 
сотиш 
ва 
ишлаб 
чиқариш 
бошқариш 
функцияларини 
режалаштиришдир.
Расм 5.1 
Бозорни 
ўрганиш 
Филиаллард
ан сўровлар 
Сўровлар 
ташхиси 
Мавжуд 
буюртмалар 
Бозор шароитида таклиф 
қилинаётган якуний 
маҳсулотга бўлган сўровни 
бахолаш 
Керакли умумлашган 
материалларни ажратиш 
Ишлаб чиқаришнинг 
бошланғич хажмли 
даврий режаси 
Умумлашган 
материалларнинг холатини 
тасирлаш 
Бошланғич 
режага 
Бошланғич 
режага 
Материалларга 
талабни 
режалаштириш (МРП) 
Ишлаб чиқариш қувватини 
режалаштириш (CРП) 
Материалла
р борми? 
Ишлаб чиқариш 
ресурслари 
етарлими? 
Ишлаб чиқариш 
қувватининг тарқатилиш 
Ишлаб чиқаришнинг 
хажмли-даврий режаси
(Мастер Продуcтион 
Махсулотлар сотуви 
устидан назорат 
Ишлаб чиқариш 
устидан назорат 
Материаллар
га 
буюртмалар 
режаси

---

43 
Модомики, ишлаб чиқариш корхоналарида пул воситаларининг катта қисми ҳудди 
шу каби бўлади ёки аксинча ҳолатда, ишлаб чиқариш ва заҳира билан чамбарчас 
боғланган бўлади, юқорида санаб ўтилган вазифалардан фойдаланиш ҳисоб-китоб 
функцияси ва молияни бошқариш функциясини ўз ичига олувчи ягона тизимни юзага 
келтириш имконини беради.
MRP II MRP дан фарқ қилган ҳолда, ташкилотнинг қурилмалар, инсон ресурслари 
материал ва молиявий ресурсларни ўз ичига олувчи барча ресурсларни режалаштиришни 
кўриб чиқади. MRP II ташкилотнинг сотув бўлимидан маркетинг, таъминот бўлими, 
бухгалтерия бўлими, конструкторлик бўлими шунингдек, ишлаб чиқариш хизматигача 
бўлган барча хизматларида ягона тизим ахборотларидан фойдаланиш имконини беради.