Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

1.7. Рақамли кодлаш 
Дискрет ахборотни рақамли кодлашда потенциалли ва импульсли 
кодлар қўлланилади. Потенциалли кодларда мантиқий бир ва нолларни 
кўрсатиш учун фақат сигнал потенциалли қиймати ишлатилади, уларнинг 
камайиши ҳисобга олинмайди. Импульсликодлар иккиланган маълумотларни 
ёки белгиланган қутбли импульслари билан, ёки импульс фронти – 
белгиланган йуналиш потенциал камайиши билан кўрсатиш мумкин. 
Дискрет ахборотни узатиш учун тўғри бурчакли импульслар ишлатилганда 
шунда кодлаш услубини танлаш керакки бу услуб бир вақтда:
- битта ва худди шу битли тезликда натижавий сигналнинг энг кам 
спектр кенглигига эга бўлсин. Сигналларни торроқ спектри ва худди шу 
ўтказувчан йуллаги билан каналда юқорироқ маълумотларни узатиш 
тезлигини олишга йул беради. Бундан ташқари, кўпроқ сигнал спектрига 
ўзгармас ташкил этувчини йўқ бўлиш, яъни узатгич ва қабул қилгич орасида 
ўзгармас токни бор бўлмаслик талаби қўйилади. Баъзи бир ҳолда ҳар хил 

---

338 
трансформаторли схемани гальваник ажратишни қўлланилиши ўзгармас 
токни ўтишга йўл бермайди. 
-Узатгич ва қабул қилгич орасида синхронизацияни таъминлаши. 
Узатгич ва қабул қилгичнинг синхронизацияси шунинг учун керакки, қабул 
қилгич қайси вақт дақиқасида алоқа линиядан янги ахборотни ўқиши 
кераклигини аниқ билиши учун. Бу муаммо алоқа тармоқларда яқин 
жойлашган қурилмалар орасида маълумотлар билан алмашинувига 
қараганда қийинрок ечилади. Масалан: компьютер ичидаги блоклар орасида 
ёки, компьютер ва принтер орасида. Катта бўлмаган масофада алоҳида 
тактловчи алоқа линиясига асосланган схема яхши ишлайди (1.4-расм). 
1.4-расм. Катта бўлмаган масофада қабул қилгич ва узатгични 
синхронизацияси 
Бу схемада ахборот маълумотлар линиясидан фақат такт импульси 
келган дақиқада олинади. Бу схемани тармоқларда ишлатиш кабелдаги
ўтказувчи сигналлар тавсифлари бир хил бўлмаслиги учун қийинчилик 
туғдиради. Катта масофаларда сигнални тарқалиш тезлигини теқисмаслиги 
мосликдаги маълумотлар аниқланадиган тактли имплульс кеч ёки эрта 
келишига олиб келиши мумкин ва маълумотлар бити ўтказиб юборилиши 
ёки қайта ўқилиши мумкин. Шунинг учун тармоқларда ўзи синхронланувчи
кодлар деб аталадиган кодлар қўлланилади. Бу кодлар сигналлари узатгич 
учун қайси вақти дақиқасига навбатдаги битни (ёки бир неча битларни агар 
код сигнални икки холатидан кўпроққа орентация қилинган бўлса) 
билишни бажариш кераклигини кўрсатиш олиб боради. Исталган сигнални 
кескин ўзгариши - фронт деб аталмиш қабул қилгични узатгич билан 
синхронизацияси учун яхши кўрсатгич бўлиб хизмат қилади.
- Олиб борувчи сигнал сифатида синусоидани ишлатилганда 
натижавий код ўзи синхронизацияловчи хусусиятга эга бўлади, чунки олиб 
борувчи частота амплитудасини ўзгариши қабул қилгичга кириш кодини 
пайдо бўлиш дақиқасини аниқлаш имкониятини беради; 
- хатоларни топиш қобилиятига ва амалга ошириш пастроқ қийматга 
эга бўлишлиги, бузилган маълумотларни топиш ва коррекция қилиш физик 
даража воситалари билан бажариш қийин, шу учун кўпроқ бу ишни юқори 
даража: канал, тармоқ, траспорт ёки амалий даража баённомалари ўзига 
олади. Бошқа томондан физик даражада хатони топиш вақтни тежайди, 
чунки қабул қилгич буферга тўлиқ кадрни жойлашишини кутмай кадр ичида 
хатоли битни топганида дархол уни бракга чиқаради.
Кодлаш усулига қўйилган талаблар ўзаро қарама-қарши ҳисобланади, 
шунинг учун пастда кўрилаётган рақамли кодлаш таниқли усулларнинг ҳар 
Узаткич 
Қабул 
қилгич 
Ахборот 
Тактловчи импульслар 

---

339 
бири ўзининг афзалликларига ва камчиликларига эга. 1.5-расмда алоқа 
каналида сигналларни кўрсатишни дискрет шакли келтирилган. 1.5а-расмда 
потенциалли кодлаш усули яна нолга қайтмасдан кодлаш (NRZ – Non Retum 
to Zero) деб аталиши код кўрсатилган номли усулнинг асл маъносини акс 
эттиради. Унда бирлар кетма-кетлигини узатишда сигнал такт давомида 
нолга қайтмайди. NRZ- усули амалга оширишда содда хатоларни яхши 
топади (икки кескин бир-биридан фарқланувчи потенциал ҳисобига) лекин 
ўзини синхронлашга эга эмас, бирлар ёки ноллар кетма-кетлигини ўзини 
узатишда сигнал узатиш ўртасида ўзгармайди. Шунинг учун қабул қилгич 
кириш сигнали бўйича маълумотларни қачон навбатдаги марта ўқиш 
кераклигини аниқлай олмайди.
Юқори аниқликдаги тактли генератор бўлганида ҳам қабул қилгич 
маълумотларни ўқиш дақиқасини адаштириши мумкин, чунки икки 
генератор частоталари тўлиқ бир хил бўлмайди. Шунинг учун юқори 
тезликда маълумотлар алмашинувида ва бирлар ва ноллар узун кетма-
кетлигида такт частоталарини мосликда чиқиши тўлиқ тактда хатоларга ва 
шундан келиб чиққан ҳолда аниқ бўлмаган бит қийматини ўқишга олиб 
келади.
NRZ усулининг бошқа жиддий камчилиги бўлиб, паст частотали ташкил 
этувчиси борлиги ҳисобланади. Бу ташкил этувчи бирлар ёки ноллар узун 
кетма–кетлигини узатишда нолга яқинлашади. Шу сабабли, қабул қилгич ва 
манба орасида тўғри гальваник боғланишни таъминлаб бера олмайдиган 
кўпгина алоқа каналлари бу кодлаш турини қўлламайди. Тармоқларда NRZ 
коднинг 
ҳар 
хил модификацияси ишлатилади. Уларда ёмон ўзи 
синхронизацияси ва бу коднинг доимий ташкил этувчиси йўқ қилинган. NRZ 
кодини афзаллиги асосий гармониканинг частотаси пастлиги, яъни f
0
=N/2Гц 
(N-маълумотлар узатишнинг битли тезлиги) ҳисобланади. Шу сабабли, уни 
яхшилаш 
маънога 
эгадир. 
Кодлашни 
бошқа 
усулларида, 
масалан 
манчестерлида асосий гармоника юқорирок частотага эга.