Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

СИММЕТРИК БЛОКЛИ ШИФРЛАШ АЛГОРИТМЛАРИГА 
ҚЎЛЛАНИЛУВЧИ КРИПТОТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИ 
О.М. Алланов (катта ўқитувчи, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ) 
Э.И. Саидахмедов (магистрант, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ) 
Ахборот тизими хавфсизлиги аудитининг асосий жихатларидан бири 
фойдаланилган криптографик алгоритмларни ишончлигини баҳолаш 
ҳисобланади. Криптотаҳлил (грекча 
kryptós
- “махфий” ва 
analýein
– 
“заифлаштириш” ёки “халос қилиш”) фан соҳаси калитсиз очиқ матнни 
тиклаш (дешифрлаш) билан шуғулланиб, фундаментал асоси Кирхгофс 
томонидан яратилган [1] бўлиб, унда хабарнинг махфийлиги фақат калитга 
боғлиқ бўлиши кераклиги айтилган, яъни, калитдан бошқа барча 
маълумотлар ҳужумчига ошкор бўлиши керак. Ушбу принципдан 
алгоритмнинг махфийлиги унинг бардошлигини таъминлашда муҳим 
эмаслигини кўриш мумкин.
Шифрлаш алгоритмини таҳлил қилиш дейилганда уни тўлиқ амалий 
томондан “йўқ қилиш” – калитни топиш назарда тутилмайди. Криптология 
фани доирасида агар шифрлаш алгоритмининг криптотаҳлил натижаси 
калитнинг бўлиши мумкин бўлган барча вариантларини (Brute force attack) 
ҳисоблашга қараганда самарали бўлса, ҳужум амалга оширилган деб 
ҳисобланади. Масалан, фараз қилинсин бирор шифрлаш алгоритми учун 
калитнинг бўлиши мумкин бўлган барча вариантлари 2
128
га тенг бўлсин. 
Агар танланган криптотаҳлил усулида ушбу шифрлаш алгоритмининг 
калитини аниқлаш учун 2
110
та амал талаб қилинса, ҳужум амалга оширилган 
деб қаралади. Ушбу усуллар ҳақиқатда бўлиши қийин бўлган ҳажмдаги 
танланган очиқ матнларни ёки ҳисоблаш машинаси хотирасини талаб 
қилиши мумкин.
Ахборот 
хавфсизлигининг 
бошқа 
соҳаларида 
бўлгани 
каби, 
криптотаҳлил соҳасида ҳам 
ҳужумчи модели 
тушунчаси мавжуд бўлиб, у 
криптотаҳлилчига берилган маълумотлар ва имкониятларни характерлайди. 
Умумий ҳолда криптотаҳлилда ҳужумчи моделини қуйидаги 4 та турга 
ажратиш мумкин [2]: 
-
Фақат шифрматн асосида ҳужум. 
Мазкур ҳужум моделида 
криптотаҳлилчига фақат турли 
𝑥
1
, … , 𝑥
𝑚
очиқ матнлардан олинган 
𝑦
1
, … , 𝑦
𝑚
шифрматнлар берилади ва 
𝑚
етарли сондаги очиқ матн 
𝑥
𝑖
, 𝑖 = 1, 𝑚
̅̅̅̅̅̅
(ёки унга 
мос калит 
𝑘
𝑖
) лардан биттасини топиш ёки буни амалга ошира олмаслигига 
ишонч ҳосил қилиш талаб қилинади. Хусусий ҳолатларда, калитлар учун 

---

348 
𝑘
1
=. . . = 𝑘
𝑚
шарт ёки очиқ матнлар учун 
𝑥
1
=. . . = 𝑥
𝑚
шарт танланиб 
олиниши мумкин. 
-
Очиқ матн асосида ҳужум. 
Мазкур ҳужум моделида криптотаҳлилчига 
очиқ матн ва шифрматн жуфтлари 
(𝑥
1
, 𝑦
1
), … , (𝑥
𝑚
, 𝑦
𝑚
)
берилади ва камида 
бир жуфтлик учун калит 
𝑘
𝑖
топиш талаб қилинади. Хусусий ҳолда агар 
𝑘
1
=
. . . = 𝑘
𝑚
= 𝑘
шарт ўринли бўлса, 
𝑘
калитни аниқлаш ёки шифрматн 
𝑦
𝑚+1
дан 
очиқ матн 
𝑥
𝑚+1
ни аниқлай олмаслигига ишонч ҳосил қилиши талаб 
қилинади.
-
Танланган очиқ матн асосида ҳужум. 
Мазкур ҳужум модели 
олдингисидан криптотаҳлилчига 
𝑥
1
, . . . , 𝑥
𝑚
очиқ матнларни танлаш 
имконияти берилиши билан фарқланиб, ҳужум мақсади ўзгармайди. Мазкур 
ҳужум модели криптоҳужумчи шифрлаш воситасидан фойдаланиш 
имконияти мавжуд бўлган ҳолати учун жоиз ҳисобланади. 
-
Адаптив танланган очиқ матн асосида ҳужум. 
Ушбу ҳужум модели 
олдинги моделнинг хусусий кўриниши бўлиб, криптотаҳлилчи нафақат қайси 
шифрматндан фойдаланишини танлаши, балки олдинги шифрлаш 
натижаларидан ўрганилган ахборот асосида очиқ матнлар кетма-кетлигини 
танлаши мумкин бўлади.
Бундан ташқари, 
калитга алоқадор ҳужум 
модели мавжуд бўлиб, унда 
танланган очиқ матн асосида ҳужум каби криптотаҳлилчи иккита турли 
калит асосида бир очиқ матн учун шифрматнларни ҳосил қилиши мумкин 
бўлади. Бу ерда калитлар маълум бўлмасада, улар орасидаги фарқ маълум 
бўлади. Масалан, иккита калит фақат бир битида фарқ қилади.
Юқорида келтирилган ихтиёрий ҳужум моделида, маълум ёки танланган 
очиқ матнга (ёки шифрматнга) мос бўлган шифрматнни (ёки очиқматнни) 
фақат тизимни натижа чиқаришига ундаш орқали олиш мумкин. Тизимга 
бўлган бу ундашлар 
сўровлар
деб аталиб, танланган шифрматнларга 
асосланган ҳужум моделининг кўриниши 1-расмда келтирилган. 
Танланган шифрматнлар
𝑪
𝟏
, 𝑪
𝟐
. . . , 𝑪
𝑵