Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш

XIV БЎЛИМ. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА БИЗНЕС 
ФАОЛИЯТИ
14.1. Бизнесни бошқаришда режалаштиришнинг ўрни.
Қўшма корхоналарнинг муваффақиятли фаолият юрити-
ши бир қатор омилларга боғлиқ. Улар жумласига: 
- талаб ва таклифга асосланган ҳолда, қачон, қайси 
вақтга, қанча ва қандай сифатда маҳсулот ишлаб чиқаришни 
тўғри аниқлаш; 
- ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва технологиянинг 
оқилона ҳолатини танлаш; 
- манбалар билан доимий равишда ва ўз вақтида таъмин-
лашга эришиш; 
- асосий ва айланма капитал миқдори, маҳсулотнинг со-
тиш шакллари, усуллари ва ҳоказолар киради.
Бугунги иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида хўжа-
лик фаолиятини юритишда юқоридаги омиллардан фойда-
ланиш даражаси нақадар улкандир. Шунинг учун ҳар бир 
қўшма корхона улардан оқилона фойдаланишга ҳаракат 
қилади. Бу эса ўз навбатида маълум бир иқтисодий даста-
клардан ёки хўжалик юритиш шаклларидан фойдаланишни 
талаб қилади. Шу жумладан, қўшма корхонада хўжалик ва 
ишлаб чиқариш фаолиятини башоратлаш ва режалашти-
риш. Бу эса корхонада хўжалик ва ишлаб чиқариш фаолияти 
истиқболларини олдиндан кўра билиш ва режалаштиришни 
тақозо этади.
Башоратлаш – корхона хўжалик фаолиятини олдиндан 
кўра билишни англатиб, режалаштиришнинг бошланғич 
босқичи ҳисобланади. Башоратлар тахминий мазмунига 
кўра иқтисодий, ижтимоий, илмий-техник, ташкилий ва эко-
логик характерга эга бўлиши мумкин.
Сўнгги йилларда иқтисодий башоратлашга адабиёт-
ларимизда етарли даражада эътибор берилмаётган бўл-
са-да, корхона стратегик режаларини ишлаб чиқишда 
унинг ўрни жуда беқиёсдир. Қўшма корхоналар фаоли-

---

291
ятини бошқаришда иқтисодий башорат ва режалашти-
ришнинг умумий методологик асосларига таянилади. 
Яъни иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги, илмийлик, 
мақсадлилик, амалий каби умумий тамойиллар билан бир 
қаторда кўп вариантлилик, қарорларнинг тахминий ха-
рактерга эга бўлиши воқеа ва ҳодисаларнинг бир-бирига 
боғлиқликда ўрганиш тамойилларига ҳам асосланилади. 
Тахминий ёндашув, комплекс ёндашув, системали ёндашув, 
структуравий ёндашув, «Делфи», «Ақл ҳамласи» каби башо-
ратлашнинг асосий усулларидан кенг фойдаланилади. 
Иқтисодий башоратлаш тўртта асосий функцияни бажа-
ради:
1. Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни илмий таҳлил этиш.
2. Воқеа ва ҳодисаларни бир-бирига боғлиқликда ўрга-
ниш.
3. Ҳозирги тараққиёт даражасига, аниқ ҳолатга ва уни 
келгусида ривожлантириш имкониятларига баҳо бериш.
4. Келгусидаги тараққиётнинг алтернатив имкониятлари-
ни белгилаш.
Таҳлил этиш ўз вақтида учта босқичда амалга оширила-
ди.
Биринчи босқич. Ўрганилаёган объект юзасидан маълу-
мотлар тўплаш.
Иккинчи босқич. Тўпланган маълумотларни таҳлил этиш 
ва қайта ишлаш.
Учинчи босқич. Диагноз таҳлил натижаларидан келиб 
чиқиб, аниқ қарорлар қабул қилиш.
Воқеа ва ҳодисаларнинг рўёбга чиқиши бир қатор омил-
ларга боғлиқ бўлади. Уларни боғлиқликда ўрганиш иккинчи 
функция моҳиятини англатади.
Иқтисодий башоратлашнинг базаси (асоси) «потенциал» 
ҳисобланади. «Потенциал» – лотинча сўздан олинган бўлиб, 
имконият, куч маъносини англатади. 
Қўшма корхона иқтисодий потенциали:
1. Саноат ишлаб чиқариш потенциалини.
2. Илмий-техника тараққиёти потенциалини.
3. Ижтимоий (социал) потенциални ўз ичига олади.