Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

34-боб. ЭКОЛОГИЯ ЖИНОЯТЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШ 
 
1-§. Экология соҳасидаги жиноятларнинг оқибатлари 
Ҳозирги шароитда экологик муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ре-
сурслардан оқилона фойдаланиш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда. Тупроқ, 
ер ости бойликлари, ҳаво, сув муҳити, ўсимлик ва ҳайвонот оламига жуда 
катта зарар етказиб келаётган экологик жиноятларга қарши самарали ку-
рашиш муҳим аҳамиятга эга. 
Экологик жиноятлар терговининг самарадорлиги, энг аввало, тергов-
чининг мазкур корхона ва тозалаш иншооти ишлашини ташкил эти-
шнинг ўзига хос томонларини билишига боғлиқ.
Бу жиноятларнинг барчаси тергов услуби нуқтаи назаридан бир хил 
кўринишга эга ва ўз криминалистик белгиларига кўра, яъни содир эти-
лиш тарзи, механизми ва шарт-шароити, содир этган шахс ва кел-
тирган зарар характери жиҳатдан бир-бирига жуда ўхшашдир. Маз-

---

кур тоифадаги ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатларни тергов 
қилиш ва очиш экологик жиноятлар қолдирган типик моддий изларда 
криминалистик аломатлар бутунлай аниқ намоён бўлиши ва уйғунли-
гига боғлиқ. Масалан, табиий муҳитнинг ифлосланиши турли кимёвий 
воситалардан фойдаланиш, энергетик иссиқлик, шовқин, тебраниш, 
радиация тарзида ҳаддан зиёд тарқалиши атроф-муҳит таркибий қи-
смини биологик ва физик тузилмалар ва сифат жиҳатдан жиддий 
оғишларга олиб келади. 
Тупроқ ва ер ости бойликлари, дарё, кўллар, сув омборлари, ка-
наллар, сув ҳавзалари, сизот сувлари, музликлар ва ҳоказолар асосан сано-
ат, транспорт, коммунал хўжаликлар ва бошқа корхоналардан чиққан то-
заланмаган ва зарарсизлантирилмаган оқовалардан ифлосланади. Ҳаво 
бўшлиғи эса асосан қора ва рангли металлургия корхоналари, кимёвий, 
энергетик, нефтни қайта ишлаш саноати томонидан норматив ҳужжатлар-
да белгиланган ва рухсат этилган концентрация (РЭК)дан юқори миқдорда 
чиқариладиган углевод оксиди, олтингугурт, қўрғошин, азот оксидлари, 
симоб, водород сульфиди ва бошқа жонли мавжудот учун хавфли бўлган 
моддалардан ифлосланади. 
Экологик зарар келтирадиган қилмишларни аниқлашда қуйидагила-
рга эътиборни қаратиш керак: 1) мазкур ҳудудда мавжуд чиқинди чиқара-
диган табиатни ифлослайдиган манбалар ишлаб чиқариш корхоналари 
қанча эканлиги; 2) чиқиндининг РЭКдан юқорилиги, уларнинг миқдори, 
ифлосланишнинг давомийлиги, вужудга келган экологик хавфлилик да-
ражаси; 3) тозаланмаган ва зарарсизлантирилмаган оқовалар, ташландиқ 
ва чиқиндиларни сув ҳавзалари ва атмосферага чиқариш сабаблари; 4) ат-
мосфера ва сув муҳитини ифлослашда айбдорлар, айниқса нотўғри кўрса-
тмаси туфайли ҳалокатли оқибатларга сабаб бўлган шахслар; 5) жиноий 
оқибатларга олиб келган хатти-ҳаракатлар, уларнинг юз берган ва давом 

---

этган вақти, зарарли оқибатларни бартараф этиш имкониятлари ва бо-
шқаларни белгилаб олиш муҳим аҳамиятга эга.
Бир қатор ҳолатларда давлат органларининг санитария назорати ва 
бошқа инспекция ходимларининг талаблари, йўл-йўриқ ва кўрсатмалари-
ни бажармаслик, тозалаш иншоотларини қуриш ёҳуд таъмирлашдан бош 
тортиш натижасида ҳаво ва сувлар ифлосланмоқда. Бунда кўрсатмаларни 
бажармаслик сабаблари ва важларини белгилаш, корхона раҳбари ёҳуд 
бевосита ижрочилар айбини аниқлаб олиш зарур. Тергов ишлари му-
каммаллигини таъминлаш учун жиноят содир этишга олиб келган ен-
гиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи вазият бўйича айбланувчиларни шарт-
шароитларини аниқлаш лозим. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш, техноло-
гик режим талабларига риоя қилиш тозалаш иншоотлари, чанг ва турли 
газларни тутиб қоладиган қурилмаларни ўрганишда муҳим ўрин тутади.