Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Демосфен
(тахминан 384-322) ўз даврининг йирик давлат арбоби ва 
моҳир нотиғи сифатида донг таратган. Афинадаги демократик кайфиятдаги 
гуруҳнинг йўлбошчиси бўлган. У нотиқлик санъатидан дарс берган, суд 
маҳкамаларида, йиғилишларида нутқ сўзлаган (61 нутқи ва 56 маърузаси 
сақланиб қолган). Бутун умри давомида Афинанинг мустақиллиги ва 
Юнонистон полисларининг Македонияга қарши бирлашиши учун курашган. 
Македония подшоси Филипп П га қарши қаратилган бир қанча нутқ сўзлаган. 
Бу нутқлар манбаларда “
филиппик
” номи билан машҳур бўлганлиги қайд 
этилади. Ҳаётининг сўнгида душманлари таъқибига учраб, Афинадан қочади ва 
заҳар ичиб ўлади. Демосфен дастлаб логограф сифатида суд нутқларини ёзиш 
билан машғул бўлган, кейинчалик бу касбдан қониқмаган. Бора-бора суд 
мажлисларидан воз кечади. Беш юзлар Иттифоқи ва Халқ мажлисларида нутқ 
сўзловчи машҳур нотиқ бўлишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. 
Олти-етти минг киши йиғиладиган Халқ мажлисларида нутқ сўзлаш учун 
нотиқда чуқур билим, шижоат, матонат, таъсирчан овоз каби туғма фазилатлар 
бўлиши лозим эди. Йиғилиш қатнашчиларига фикр, мақсад ва ғояни аниқ ва 
лўнда тушунтириш учун нотиқдан туғма истеъдод талаб қилинар эди. Шунинг 
учун ҳам халқ мажлисларида қатнашувчи нотиқларнинг асосий қисми давлат 
арбоблари эди. Бундай нуфузли йиғинларда нутқ сўзлаш нотиқлик минбарига 
кўтарилиш ,албатта, осон кечмаган. Шу боис Демосфен ўз устида тинимсиз 
ишлайди. Нотиқлик санъатини ипидан игнасигача эгаллашга ҳаракат қилади. 
Натижада 352-322 йиллар орасида Беш юзлар иттифоқи ва Халқ мажлиси 
нотиғи сифатида шуҳрат қозонади. Афина давлатида донг таратади. Афина 
давлатининг ташқи ишлар вазири лавозимига сайланади.
Албатта, Демосфеннинг шуҳратли мартаба поғоналарига кўтарилиши 
осон кечмади. У ўз бахтини тинимсиз меҳнатдан топди. Дастлаб халқ 
мажлисида сўзга чиққан Демосфенни мажлис қатнашчилари яхши қабул 

---

66 
қилмади. Чунки залда тинимсиз шовқин кўтарилган. Унинг нутқига кўпчилик 
эътибор қаратмаган, хатто мажлис аҳли Демосфенни масхара қилиб минбардан 
тушириб юборишгача борган. Бунинг турли сабаблари бор, албатта. 
Биринчидан, Демосфен ёш бўлган, тажрибасизлик қилган; иккинчидан, ёш 
нотиқ кўпчилик тингловчи олдида ҳаяжонланган. Ҳаяжон натижасида 
Демосфеннинг нутқидаги далиллар ўзига ҳам сохтага ўхшаб туюлган. Боз 
устига, овоз тиниқлиги сустлашган. Ҳаяжон кучайиб талаффузи кўнгилдагидек 
бўлмай, нутқ мазмуни маромига етмаган. Оқибатда Демосфен минбарни тарк 
этишга мажбур бўлган. 
Демосфеннинг 
ёшлик, 
тажрибасизликдан 
келиб 
чиққан 
муваффақиятсизлиги уни ўз устида янада тинимсиз меҳнат қилишга ундади. 
Шундай кунларнинг бирида Демосфен яқин дўсти машҳур актёр Сатирни 
учратади. Демосфеннинг минбардаги муваффақиятсизлигидан воқиф бўлган 
Сатир уни уйига таклиф қилади ва Эврипид ёки Софокл фожиа(трагедия 
жанри)ларидан бирорта монолог айтишни буюради. Демосфен Софокл 
ижодидан бир монологни ифодали ўқийди. Ўз навбатида, Сатир ҳам ана шу 
монологни ёддан айтади. Сатир нутқини кузатиб турган Демосфен хатоларини 
англайди, нотиқлик фаолиятидаги нотабиийликларни сезади. Нотиқлик 
санъатида саҳна актёридек жон куйдириб, бутун вужуди билан мавзуга 
берилмаса обрў-эътибор қозонмаслигини, нутқи жонли ва жозибали 
чиқмаслигини тушуниб етади. Демосфеннинг дўсти Сатир билан бу тарихий 
учрашуви сўнгги нотиқлик фаолиятида туб бурилиш ясади. У нотиқлик 
мўъжизаларини пухта эгаллаш йўлида изланиш ҳамда амалий машқларга 
алоҳида эътибор қаратди. 
Демосфеннинг нотиқлик санъатини эгаллашдаги интилишлари ўзига хос, 
қизиқарли. Сўнгги нотиқлар учун мактаб вазифасини ўтади деса муболаға 
бўлмайди. У ертўла қазийди ва шу ертўлада сўзларни адабий тил меъёрлари 
асосида тўғри талаффуз қилишни тинимсиз машқ қилади. Амалиёт жараёнида 
ўзини актёрлардек тутади. Бутун борлиғи билан нотиқлик сеҳрига берилади. 
Бундай машқлар ойлаб давом этади. У ертўлада овоз, дикция, ифода 
воситаларини қўл, гавда ҳаракати билан мослаштиришга интилади. Қоматни 
тик тутиб, жиддийликни доимий сақлашни машқ қилади. Демосфен жисмоний 
нуқсондан холи бўлмаган. У нутқ сўзлаганда бошини мағрур тута олмаган, 
боши пастга эгилиб кентаверган. Ўзидаги бу нуқсонни йўқотиш учун ертўла 
шифтига боши сиғадиган чуқурча кавлаб бошини тиқиб олганча декломация 
қилган, бу машқлар соатлаб давом этган. Шунингдек, Демосфеннинг 
талаффузида ҳам дастлабки фаолияти жараёнида нуқсонлар кузатилган. У