Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
5-§ Транспорт воситаларининг излари 
Транспорт излари деганда асосан унинг ғилдираклари-дан 
қоладиган излар назарда тутилади. Транспортнинг ғилдирагидан 
қоладиган изларнинг турлари йўл-кўчанинг устки қатлами-рельефига 
боғлиқ. Юмшоқ, ярим юмшоқ (лой, қор, нам тупроқли) қатламларда 
ботиқ излар ва қаттиқ (асфальт, тош, бетон-плиталар) қатламларда 
юзаки излар қолади. Транспорт тормозланганда ѐки бошқа сабаблар 
билан сирғаниш натижасида динамик излар ҳосил бўлади. 
Автотранспорт воситаларидан из ҳосил бўлиш механизми ўзига 
хос хусусиятга эга. Автотранспорт тўғри кетаѐтганда тўртта 
ғилдиракдан тўртта из қолмасдан фақат иккита из қолади, чунки ол-
динги ғилдирак изларини орқадаги ғилдирак излари қоплайди. Фақат 
бурилиш (қайрилиш) жойида ҳамма ғилдираклардан из қолади. 

---

Юк ташувчи мотороллернинг ҳамма ғилдирагидан (улар тўғри 
йўлдан кетганда ҳам) из қолади, чунки уларнинг ғилдираклари кетма-
кет ўрнатилган эмас. Уч ўқли транспорт воситалари бурилиш жойида 
олдинги ва орқадаги ғилдиракларидан из қолдиради, чунки орқа 
ғилдираклар ўрта ғилдиракларнинг айни устидан босиб ўтиб, битта из 
ҳосил қилади. 
Транспорт воситаларининг қайси гуруҳга мансублигини (тури, 
маркаси, модели) пневматик шина изларига қараб аниқлаш мумкин. 
Протекторларнинг тузилиши, эни ва ташқи диаметри шина моделини 
аниқлашда асосий кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. 
Кейинги вақтларда автотранспорт конструкциялари сонининг 
тобора ўсиб бориши туфайли уларнинг қолдирган изига қараб қайси 
гуруҳга мансублигини аниқлаш анча қийинчилик туғдириши мумкин. 
Шу сабабли ҳодиса жойини кўздан кечиришга зарур белгиларни 
тўғри ва тўла ифодалаш учун автомобиль техникаси соҳасида яхши 
билимга эга бўлган мутахассисларни таклиф этиш мақсадга муво-
фиқдир. 
Fилдиракли от-арава транспортларидан қоладиган излар 
ғилдиракларнинг сони, ораларининг эни, диаметри ва бошқа белгила-
рига қараб аниқланади. От-арава транспортларига ишлатилаѐтган 
шиналар, темир ғилдиракларнинг тузилиши аниқланиб олиниши за-
рур. Бундай транспортларда пневматик шиналар, резинадан қўйилган 
ғилдираклар ва темир ғилдираклар ишлатилиши мумкин. 
Транспортлардан қоладиган излар кўпинча статик изларга 
яқинроқ бўлади. Агар ғилдиракларнинг майда ташқи қисмлари изла-
рда яхши акс эттирилган бўлса, бу турдаги транспортларнинг излари-
ни идентификация қилиш мумкин. Шиналарнинг сирғаниш натижа-
сида ҳосил бўладиган динамик излар эластик бўлганлиги сабабли 
майда рельефлари из қабул қилиб олувчи объектларда тўла акс эт-
майди. Шунинг учун бундай излар идентификация учун яроқсиз, ле-
кин транспорт гуруҳини аниқлашга имкон беради. 
Идентификациявий аҳамиятга эга бўлган ҳайвон изларидан асо-
сийси отлардан қоладиган туѐқ ва тақа изларидир. Туѐқ излари бўш 
ва тез ѐйилувчан бўлганлиги учун маълум вақт ўтгандан кейин 
ўзининг идентификациявий хусусиятини йўқотиши мумкин. Бундан 
ташқари тўѐқларда кўзга ташланиб турадиган аниқ чегаралар 
бўлмайди ва туѐқдан қоладиган майда рельефлар идентификация 
қилиш вақтигача ўзининг айрим белгиларини йўқотиши мумкин. 

---

Тақалар кўпроқ идентификациявий белгиларга эга. Тақага 
қоқилган михлар ва уларнинг жойланиш системаси отларнинг айнан 
ўзини аниқлаш имконини беради. Ҳайвон излари юзаки ва ботиқ 
бўлиши мумкин. Ҳайвон оѐқларининг изларидан нусхалар олиш ва 
баѐнномада қайд қилиш ҳам юқорида кўрсатиб ўтилган усулларда 
бажарилади. 
Транспорт воситаларидан қоладиган излардан нусхалар олиш 
трасология объектларини кўздан кечириш ва қайд қилишнинг уму-
мий қоидаларига биноан амалга оширилади. Лекин бундай излардан 
нусхалар олишнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи айрим то-
монларига тўхталиб ўтиш лозим. Нусха олишга киришишдан аввал 
автомобиль шиналари, чаналарнинг полослари ва чанғиларнинг 
сирғаниб юрадиган қисмларидан қоладиган излар, уларнинг тузили-
ши тўғрисида тўлароқ маълумот берадиган ва гуруҳга мансублигини 
аниқлашга имкон берадиган, кўзга аниқ кўриниб турадиган умумий 
белгиларини танлаб олиш керак. Агар шу белгиларнинг баъзилари 
ҳодиса содир бўлган жойнинг ҳар ер ҳар ерида қолдирилган бўлса, 
нусха шу жойларнинг ҳаммасидан олиниши зарур. Бундай жойларда 
ғилдирак излари топилмаса ѐки топиш қийинчилик туғдирса, 
ғилдиракнинг тўлиқ бир айланиши ҳажмидаги издан нусха олиш 
мақсадга мувофиқ бўлади. Бундай вақтларда гипсдан фойдаланиш 
яхшироқ бўлади.
Олинадиган нусха жуда катта бўлиб кетмаслиги учун изларга 
гипс қўйишдан олдин бир неча бўлакка бўлиб, кейин гипс суюқлиги 
қўйилса самарали натижа беради.