Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Объектларнинг тузилиши ва фазовий таркибини тадқиқ 
этиш услуби.
Материаллар, моддалар ва буюмларнинг тузилиши ва 
фазовий таркибини ўрганиш учун аксарият ҳолларда металография 
услублари ва рентген таҳлилидан фойдаланилади.
Металлографик тадқиқ этиш, масалан, металларнинг путурдан 
кетиши, ѐнғин, авария ѐки портлашга сабаб бўлган-бўлмаганлигини, 
ѐхуд унинг оқибати эканлигини аниқлаш имконини беради. Ёнғин зо-
наси ва марказини аниқлашда металлография услублари ѐрдамида 
металл буюмларнинг иссиқлик даражасини ва қизиш муддатини бел-
гилаш мумкин бўлади. Металл ва қотишмалар қиздирилганда улар-
нинг сиртида турли ранглар ўзгаради. Улар ѐрдамида металл ва 
қотишмалар иссиқлик даражаси ва вақт нуқтаи назаридан интервали-
ни билиб олиш мумкин.
Материаллар ва моддаларни криминалистик экспертиза қилиш 
амалиѐтида рентген таҳлили услублари ва воситалари кенг тарқалган. 
Бу орқали ашѐвий далилларнинг фазовий таркиби ва унинг тузили-
шидаги ўзгаришларни пухта аниқлаш мумкин. Мазкур услубдан кри-
сталлсимон тузилишга эга бўлган деярли барча объектларни тадқиқ 
этишда фойдаланиш мумкин. 
Рентген ѐрдамида фазовий таҳлил тадқиқоти тез ва пухта ўтка-
зилишини таъминлайди, бу орқали олинган кўрсаткичлар эса, авто-
матлаштирилган ҳолда ишлаб бериш учун ЭҲМ га киритилиши мум-
кин. 
Ҳозирги вақтда таҳлил қилишнинг бундай усули гиѐҳванд мод-
далар, қимматли қоғозлар ва ҳужжатларнинг материалини, лак-
бўѐқларни, бинокорлик материалларини, фармацевтика препаратла-
рини, заҳарли моддаларни, кимѐвий толаларни, металл ва қотишма-
лардан тайѐрланган буюмларни тадқиқ этишда мувафаққиятли 
қўлланмоқда.
Хромотографик услуб ва воситалар моддаларнинг фракция ва 
молекуляр таркибини аниқлаш имконини беради. Ушбу услуб моҳи-
яти шундан иборатки, тадқиқ этилаѐтган модданинг таркибий 
қисмларини ажратиш ва ажратилганларни таҳлил қилишдан иборат-
дир. Экспертиза амалиѐтида хромотографиянинг бир неча хиллари 
қўлланиб келинади. Таркибий қисмларни бўлиш усулига қараб, 
тадқиқ этилаѐтган модда: қоғоз, юпқа қатламли, газ-суюқлик, устун-
симон хромотография кабиларга бўлинади.

---

Юпқа қатламли хромотография энг кўп тарқалган услуб бўлиб, 
органик тарзда пайдо бўладиган объектлар-гиѐҳванд моддалар, дори-
дармонлар, бўѐқлар, заҳарли кимѐвий моддалар, сиѐҳ, нефть маҳсу-
лотлари, ѐғ, мой ва бошқа моддаларни таҳлил этишда қўлланилади. 
Хромотография деб икки босқичдан иборат тадқиқот услубига 
айтилади. Биринчи босқичда тадқиқ этилаѐтган модданинг таркибий 
қисмлари ажратилади, иккинчи босқичда эса, ажратилган ҳар бир 
қисм таҳлил этилади.
Ҳужжатлар техник жиҳатдан таҳлил этилганида юпқа қатламли 
услуб ѐрдамида турли таркиб бўйича тайѐрланган бир хил рангдаги 
сиѐҳларни ажратишгина эмас, балки техник жараѐнларнинг тебрани-
ши билан боғлиқ фарқни рўйхатга олиш ҳам мумкин. Бу услуб 
тўқимачилик толаларининг буѐқларини таҳлил этиш вақтида кенг 
қўлланилади. Органик моддалар ва уларнинг аралашмалари қайси гу-
руҳга мансублигини, тадқиқ этилаѐтган моддаларнинг сифат ва 
миқдор таркибини, бир хиллиги ѐки турлича эканлигини аниқлаш 
учун газ-суюқлик хромотографияси услубидан фойдаланилади. 
Газ хромотографияси жараѐнида ―газ хромотографияси‖ деб 
аталган махсус асбоб қўлланилади. Ҳозирги замон хромотографлари 
ЭҲМ билан жиҳозланган бўлиб, улар кўпгина экспертиза вазифалари 
ҳал этилишида, жумладан нефть маҳсулотлари турини аниқлаш, бен-
зин, дизель ѐнилғиси ва автол маркасини тоифага ажратиш, автомо-
биль ѐнилғиси таркибида нефть маҳсулотларини аниқлаш, тадқиқ 
этилаѐтган объектда гиѐҳванд модда бор-йўқлигини топиш, келиб 
чиқиш манбаига қараб намуналарни табақалаштириш мумкин. 
Ушбу услубдан вино-ароқ маҳсулотларини, озиқ-овқат маҳсу-
лотларини тадқиқ этишда, қон таркибида алкогол бор-йўқлигини 
аниқлашда, тамаки, резина полимер материаллари, клейлар, портлов-
чи моддалар ва бошқа объектларни текширишда, ҳид таркибини 
тадқиқ этишда, суюқлик ва газ таркибини белгилашда фойдаланила-
ди. 
Полиграфия услуби ―полиграф‖ деб аталувчи махсус прибор 
орқали амалга оширилади. Мазкур услуб суюқ моддаларни, ўқ отиш 
снарядларини, металлар, заҳарли моддалардан қолган изларни 
аниқлашда қўлланилади.