Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
 
 
 
2-§. Дастлабки тергов ҳаракатларини
ташкил этиш ва ўтказиш 
 
Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича дастлабки тергов ҳаракатлари рўй 
берган вазиятга тўғри йўналиш бериш имкониятларини таъминлаш, 
ѐнғинни биринчилар қаторида сезган, кўрган ва кузатган шахс дастла-
бки босқичларни топиш ва сўроқ қилиш, қолдирган изларни кўриб 
чиқиш ва белгилаб олиш, ашѐвий далилларни қидириб топиш ва сақлаб 
қўйиш керак. 
Ёнғин тўғрисидаги ишлар бўйича дастлабки тергов ҳаракатлари 
қуйидагиларни ўз ичига олади;
1)
ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш;
2)
экспертиза тайинлаш ва ўтказиш (техник ѐнғинга оид, кримина-
листик, тиббий);
3)
ѐнғин чиқишида гумон қилинаѐтган шахсни тинтув қилиш;
4)
ўз кўзи билан кўрган шахсларни сўроқ қилиш;
5)
гумон қилинган шахсни текширишдан ўтказиш.
Санаб ўтилган тергов ҳаракатларини кечиктирмасдан, шу билан бир-

---

га жиноят содир этган шахсни топишга қаратилган тезкор-қидирув 
тадбирларини ўз муддатида амалга ошириш керак. 
Милициянинг тезкор-қидирув ходимлари ѐнғин чиққан атрофни те-
кшириб кўриши, жиноят изларини қидириб топиши, махсус итнинг 
қидирув хизматларидан фойдаланиб, алоҳида шахсларни кузатиб бориши, 
жиноятчини ―иссиғида‖ таъқиб қилиш тадбирларини амалга ошириш ло-
зим. 
Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришда, куннинг қайси вақти 
бўлишига қарамай, текширувни тезроқ бошлаш керак. Агар ҳодиса тунда 
содир бўлган бўлса, кундузи қўшимча текширув ўтказиш тавсия этилади.
Терговчи ҳодиса содир бўлган жойга боришда илмий-техника воси-
таларидан ташқари ѐнғин тушган жойни кўздан кечириш учун 
мўлжалланган махсус асбобларга ҳам эга бўлиши керак. Бундан ташқари, 
текшириш ишларига ѐнғин техникаси ва ѐнғин ишлари соҳасидаги манфа-
атдор бўлмаган мутахассисларни, қурбонлар бўлса суд-тиббий экспертла-
рини жалб этиши зарур. Баъзи ҳолларда текширишга муҳандис электрик, 
кимѐгар, қурувчи ва бошқа мутахассислар ҳам жалб этилади. Зарур 
ҳолатларда текширишнинг самарали техник воситаларини ишлатиш им-
кониятини берадиган махсус қатнайдиган лаборатория автомашинасидан 
фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 
Терговчи текшириш олдидан ѐнғин чиқишига гувоҳ бўлганлар билан 
қисқа сўровлар ўтказиши, шунингдек ѐнғин чиққан жойга биринчи етиб 
келган, яъни воқеани ўз кўзи билан кўрганлар билан ҳам савол-жавоб 
қилиши лозим:
1)
ѐнғин қаердан бошлаб тарқала бошлади;
2)
улар бошқача ҳидни сезмадиларми (резина, латта, керосин ѐнган-
да чиқадиган ҳидлар);
3)
тутун ва аланганинг ранги қандай эди;

---

4)
шамолнинг кучи ва йўналиши қандай;
5)
ѐнғин чиққанини кўрганлар уни ўчириш учун қандай чоралар 
кўрди ва ишларни ким томонидан амалга оширилди;
6)
ѐнғин чиққан вақтда атрофда бегона киши борлиги ѐки у қаерда 
юргани, қаерга кетгани, унинг қандай белгилари мавжуд.
Ёнғин чиққан жойни кўздан кечириш жараѐнида қуйидагиларга ой-
динлик киритиш зарур:
1)
ѐнғин содир бўлган жой вазияти;
2)
ѐнғин чиққан жойнинг кўриниши ва ѐнғиннинг тарқалиш йўлла-
ри;
3)
ѐнғин чиққан жой (ѐнғин манбаи) бинонинг ичида ѐки ташқари-
сида бўлганлиги, электр асбобларининг ишлатилган ҳолда қолдирилган-
лиги;
4)
ѐнғин натижасида нималар ѐниб кетди ѐки зарарланди. 
Ҳодиса содир бўлган жойни текшириш қуйидаги изчилликда амалга 
оширилади;
1)
ѐнғин чиққан жойни ва унга ѐндош худудларни умумий кўздан 
кечириш;
2)
дастлаб ѐнғин чиққан манбани текшириш;
3)
ѐнғин чиққан жойни унинг тарқалиш йўналиши бўйича кўздан 
кечириш;
4)
воқеа содир бўлган жойга олиб борган, ундан қайтган киши ва 
транспорт излари топилган участкаларни синчиклаб текшириш. 
Кўздан кечиришнинг муҳим вазифаларидан бири ѐнғин чиққан ман-
бани синчиклаб текшириш ҳисобланади. Энг кўп куйган пол, девор, шифт, 
ўта қурум босган, шакли ўзгарган, сирти эриган ва тўпон билан қопланган 
метал қисмлари, тош ва бетон объектларда ҳосил бўлган ѐриқлар ѐнғин 
чиққан манбалар учун ҳарактерли белгилардир. 

---

Ёнғин чиққан манбани кўздан кечирганда асосий эътибор ѐнғин 
чиқишга сабаб бўлган объект, предмет ва буюмларга қаратилади. Шунин-
гдек иситиш, ѐритиш, маиший электр буюмлари, электр ўтказгичлари, тез 
аланга олиб ѐнадиган ѐки кимѐвий моддалар қолдирган қолдиқлар, излар 
синчиклаб текширилади; ѐнғин қолдиқлари (кул, қурум, ва бошқа бую-
млар) ўрганилади; ѐнғинга сабаб бўлган воситалар аниқланади (ясама пи-
лик, ѐнадиган буюмлар ва ҳ.к.) 
Белгиланган ѐки таҳлил қилинган ѐнғин манбаини кўздан кечир-
гандан кейин ѐнғин тарқалган йўналиш бўйича ҳаракат қилиш мақсадга 
мувофиқ. Шуни унутмаслик керакки, марказдан (ѐнғин манбаидан) четга 
чиқиб, бу ерда қасддан ѐнғин чиқарган ѐки жиноят излари бўлган пред-
метга дуч келиш мумкин. 
Ёнғин зонасида барча узелларни текшириб бўлгач, ѐнғин қолдиқла-
рини текшириб кўриш, баъзан текшириш участкасига кириш имкониятини 
бермаѐтган ҳолатларни бартараф этишга тўғри келади. Ёнғин қолдиқлари-
ни, айниқса ѐнғин манбаини алоҳида синчковлик билан текшириш воқеа 
содир бўлган жойни кўздан кечиришнинг ўзига хос таркибий қисми ҳисо-
бланади. Ёнғин қолдиқларида ѐнилғи суюқлиги, техник мослама қол-
диқлари ва бошқаларни учратиш мумкин. Зарур ҳолатларда ўт тушган 
жойдан олов чиқиш сабабларини аниқлашга ѐрдам берадиган кул, ѐнмай 
қолган объектлар намуналарини ажратиб олиш зарур. Текшириш жараѐ-
нида далилий ашѐларни олиб, ўраб жойлаш ва кейинги экспертиза учун 
сақлаб қўйиш лозим. Куйган ҳидли буюмларни ҳиди йўқолмаслиги учун 
герметик жойлаб қўйиш зарур. 
Куйиб кетган ҳужжатларни фотосуратга тушириш ва иложи борича 
ажратиб олиб, жойлаш мақсадга мувофиқ. Бу ишларни бажаришда жуда 
эҳтиѐт бўлиш лозим, акс ҳолда эса ашѐвий далиллардан айрилиб қолиш 
мумкин. Куйиб кетган ва кулга айланган қоғозларни йиғиш ва ажратиб 

---

олишда криминалист мутахассислар жалб этилади. 
Куйиб кетган жойни кўздан кечиришга борганда ҳар бир предмет ва 
топилган изларни синчиклаб ўрганиш керак. Ёнғин жараѐнида ҳосил 
бўлган изларга алоҳида эътибор бериш зарур.
Ёнғиндан қолган материаллар буюмларнинг асл ҳолатини аниқлаш 
жараѐнларини тиклаш имкониятини беради. Агар ѐнғин содир бўлган 
жойда одам жасади топилса, уни кўздан кечириш жараѐнида 
қуйидагиларни олиш керак:
1)
ѐнғин манбаидаги бино конструкцияси қулаб тушган жойга нис-
батан жасад топилган ўринни аниқлаш;
2)
жасад қандай ҳолатда ѐтган эди, ундан ўлим олдидаги ҳаракатини 
билиш мумкинми;
3)
ўлган одам ѐнғиндан ҳимояланиш чорасини кўрганми;
4)
жасадда юқори ҳарорат ва олов излари борми;
5)
жасадда механик тарзда етказилган жароҳат мавжудми (қуролдан 
ўт очиб ярадор қилинган, шикаст етказилган, бино конструкцияси қулаши 
натижасида жароҳат олган, буғиб ўлдириш, ўткир пичоқ ѐки чопқи излари 
борми ва ҳоказо). 
Жасадни кўздан кечиришда шуни эътиборга олиш керакки, юқори 
ҳарорат таъсирида жасаднинг мушаклари кескин қисқаради, қўл-оѐқ 
бўғимлари тортилади. Шуни ҳам унутмаслик керакки, юзаси бир-бирига 
зич тегиб турган қисми олов таъсиридан нисбатан яхши сақланади. Жаса-
днинг худди шундай жойларидан ҳаѐтлик давридаги жароҳатини 
қидириш керак, бу ўлдириб, кейин ўт қўйган қотиллик тўғрисидаги ишлар 
бўйича муҳимдир. Оловда куйиб ўлганлар жасадида доғлар ўрни 
бўлмайди, агар жасадда бундай доғлар топилса, демак жабрланган ѐнғинга 
қадар ўлдирилган деб ҳисобланади.