Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
25-боб. ҚОТИЛЛИК ЖИНОЯТЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШ 
 
1-§. Қотиллик жиноятларининг
криминалистик тавсифи 
Қотиллик, яъни қасддан инсонни ҳаѐтдан маҳрум этиш жиноятлари 

---

оғир ва тергов услуби анча мураккаб кечадиган ҳодисалардан 
ҳисобланади.
Криминалистик тергов услубини қўллашлик қотиллик жиноятини 
текширишда жабрланувчининг ўлими сабабини аниқлашга: у ўз-ҳаѐтига 
қасд қилдими, ўлими табиий ҳолатдан юз бердими, бахтсиз ҳодиса нати-
жасида ѐки қотилнинг тажовузидан содир бўлдими, деган ҳолатларни 
аниқлашга қаратилади. Шунинг учун ҳар қандай ҳолатларда топилган 
одамнинг мурдаси ѐки маълум инсоннинг шубҳали вазиятда бедарак 
йўқолиш ҳодисаси криминалистик тергов услуби қоидаларига асосланган 
ҳолда текширилиши лозим. 
Қотиллик жиноятларини содир этишда жиноятчилар турли усул ва 
қуролларни қўллайдилар. Кўп ҳолларда улар ўқ отиш ва совуқ қуроллар, 
турли уй-рўзғор буюмлари (пичоқ, теша, болта), бирор қаттиқ предмет 
(темир, тош каби)лар билан жароҳат етказиб содир этадилар. 
Қотиллик жиноятлари бўғиш, жабрланувчининг нафас олиш 
йўлларини бекитиш, заҳарлаш, сувда чўктириш, портлатиш ва бошқа усу-
ллари билан ҳам содир этилади. 
Жиноятни содир қилиш усуллари, жиноий ҳаракат мотивлари, жойи, 
вақти, ҳодисанинг оқибати, излар, қуроллар буларнинг барчаси кримина-
листик тавсифини ташкил қилади. Унинг айрим элементлари эса бир-
бирлари билан боғлиқ бўлиб, бири-иккинчисидан келиб чиқади ва 
тўлдиради. Айниқса жиноятнинг субъекти, жабрланувчи, ишлатган қурол 
ва жиноят жойи каби элементлар ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, ҳар қайси 
элементдан қолган излар (оқибатлар) бошқа элементларда акс этади, би-
рини кузатиш ва текшириш билан, иккинчиси унга боғлиқ бўлган 
ҳолатнинг хусусиятини келтириб чиқаради. 
Жиноятнинг криминалистик тавсифини белгилашда юқорида келти-
рилган ҳолатларни олдинма-кетинлиги, ҳодиса жойидаги вазиятларни ке-

---

либ чиқиши, бирининг оқибати иккинчисида маълум изларнинг 
қолдириши кабиларини аниқлаш тергов дастлабки босқичининг муваф-
фақиятли бўлишига асос ҳисобланади. 
Тергов амалиѐти тажрибасига асосланган ҳолда шуни айтиш мумки-
нки, энг кўп тарқалган қотиллик жиноятлари уй-жой биноларида, жамоа 
жойларида, кўчаларда содир этилади, бунда жиноятнинг оқибати, 
қуроллар, излар яширилмайди, қотилнинг ўзи ҳам баъзида қочмайди, бе-
кинмайди. Бундай жиноятлар кўпинча ғаразлик, ўч олиш, рашк, безори-
лик, икки жиноий гуруҳларнинг қарама-қаршилик тўқнашувлари натижа-
сида содир бўлади. Бу ҳолатларда содир этилган қотиллик жиноятлари-
нинг очилиши ва тергов жараѐни унчалик қийинчиликни туғдирмайди. 
Тергов услуби тавсия этган тактик ва методик воситаларни қўллаш ва 
ҳодиса жойидаги қуроллар, излар, жабрланувчи шахси ва ўлим сабаби 
ҳақидаги дастлабки маълумотлар асосида версия-версияларини ишлаб 
чиқиш ва терговни тўғри ташкил этиш, яъни ишни тегишли муддатларда 
очиш-исботлаш мумкин бўлади. 
Айрим ҳолларда қотиллик жинояти яширин вазиятда, гувоҳларсиз, 
кечанинг қоронғулиги, одамнинг йўқлигидан фойдаланиб содир этилади.
Жиноятчи қасдига тайѐргарлик кўради, ҳодиса жойидаги изларни 
йўқотишга, қуролни ўзи билан олиб кетишга, баъзида жабрланувчи 
марҳумнинг танасини бекитиш-йўқотишга ҳам ҳаракат қилади. Бундай 
жиноятлар тергов олиб бориш, исботлаш нуқтаи-назаридан мураккаб 
бўлиб, бир мунча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Қотилликнинг бу 
турини тергов қилишда терговчи мутахассислик маҳоратини ижодий 
қўллай билишлиги, дастлабки суриштирув маълумотларидан тўғри фой-
далана олиши, кечиктириб бўлмайдиган тезкор ва тергов ҳаракатларини ўз 
вақтида ва сифатли қилиб ўтказиши талаб этилади. 
Жиноят содир этилган, жабрланувчининг мурдаси топилган жойлар-

---

да уни амалга ошириш усули, мотивлари, қўлланилган қуроллар, содир эт-
ган шахс ҳақидаги дастлабки маълумотларни олиш мумкин бўлади. Жабр-
ланувчининг шахси маълум бўлган ҳолларда жиноятчи ҳақида, марҳум 
билан улар орасидаги муносабат, жиноят ҳодисасини содир этиш усулла-
ри ҳақида тегишли версия-версиялар тузмоқ мумкин бўлади. Жиноят 
ҳодисаси билан жабрланувчининг танаси топилган жойлар бир бўлганда 
қотилликнинг асосий ҳолатлари ҳақида маълумот олиш ва дастлабки тез-
кор тергов ҳаракатларини ўтказиш орқали жиноятда шубҳаланган шахсни 
топиш ва қўлга олиш имкони бўлади. Қотиллик жинояти очиқ жойларда, 
йўл-кўча юзасида, ташландиқ, одамлар кам юрадиган жойларда содир 
этилганда жабрланувчининг мурдасида бир мунча ўзгаришлар (мурда 
аломатлари, атроф-муҳит, об-ҳаво таъсири) юз бериши натижасида унинг 
шахсини аниқлаш мураккаб бўлади. Бундай ҳолларда тезкор ходимлар-
нинг маълумотлари, қидирилаѐтган, бедарак йўқолган шахслар ҳақидаги 
ахборотлар катта ѐрдам беради. 
Шаҳар шароитларида содир қилинадиган қотилликлар кўп ҳолларда 
жиноят изларини йўқотишга, мурдани бўлаклаб яширишга қаратилган 
бўлади. Кўп ҳолларда мурда бўлаклари ахлат-чиқиндилар ташланадиган 
жойларда, жамоа гавжум жойлардаги махсус юк сақланадиган биноларда, 
бирор материалга ўралган ҳолда ѐки сумка-чемоданларда қолдирадилар. 
Жиноят содир этилган ва мурда бўлаги топилган жойлар ҳар хил 
ҳудудларда бўлган тақдирда бу жойларни бир-бирлари билан боғлиқ ва 
мослик ҳолатлари аниқланмоғи лозим. 
Қотиллик жиноятларининг тавсифларидан яна бири унинг содир 
қилиниш усулидир. Қотиллик содир қилиш усули ўз ичига ишлатилган 
қурол, восита, ҳаракат, жиноятга аввалдан тайѐргарлик кўриш ва жиноят 
изларини йўқотишга уриниш каби ҳолатлар киради. 
Уй-рўзғор жанжаллари, рашк, безорилик, спиртли ичимлик ва нар-

---

котик моддалар таъсири остида содир қилинадиган қотилликлар деярли 
олдиндан тайѐргарлик кўрилмасдан содир қилинади. 
Қотил қўлига дуч келган предмет қурол (пичоқ, теша, болта) ѐки 
бошқа восита билан жароҳат етказиб, мақсадига етади. 
Қотиллик ғаразли мақсадда ѐки жабрланувчининг лавозими, хизмат 
вазифасига қарши қаратилган бўлса, жиноятчи олдиндан тайѐргарлик 
кўради, жойини, вақтини ва қуролни белгилаб қўяди, бундай ҳолларда ўқ 
отиш қуроли, портловчи моддаларни мўлжаллаб қўяди. Қасдини амалга 
оширгандан сўнг қотил қуролни, отилган ўқ ва гильзаларни ҳам олиб ке-
тишга, оѐқ ва қўл изларини қолдирмасликка ҳаракат қилади. Бу ҳолатлар 
қотилнинг шахси ҳақидаги маълумотларни олишга ва уни кимлар ораси-
дан қидириш лозимлигини белгилайди. 
Қотиллик жиноятининг изларини ва жабрланувчининг мурдасини 
йўқотишга қаратилган ҳаракатлар баъзида қотилликка бошқа ҳодиса ту-
сини бериш учун ниқоблаш усулларини ҳам қўллашлик ҳоллари учраб ту-
ради. Қотил қурбонини хушсизлантириб ѐки оғир жароҳат етказиб, хона-
нинг эшик-деразаларини беркитиб ўт қўйиб кетади, тепалик – баландлик-
дан итариб юборади, ―ўзига ўзи қасд қилган‖ – ниқоби тусини яратади ва 
ҳоказо. 
Жабрланувчининг шахсини аниқлаш ҳам терговнинг дастлабки 
босқичида тўғри версиялар тузишга ва гумон қилинувчини топишга ѐрдам 
беради. 
Жабрланувчилар аѐл кишилар бўлса, кўп ҳолларда улар зўрлик, 
ғаразлик ѐки рашк қурбонлари бўладилар. Қотил билан жабрланувчининг 
ўзаро алоқалари, муносабатлари бир-бирлари билан боғлиқ бўлиб, жиноий 
оқибатга олиб келишлиги сабабидан ва қасднинг мазмунидан дарак бера-
ди. 
Жиноятда гумон қилинган қотилларнинг шахси, тергов амалиѐтига 

---

асосланган ҳолда қуйидагича тавсифланиши мумкин. Спиртли ичимлик 
ѐки наркотик моддаларни истеъмол қилувчи 18 ѐшдан 50 ѐшгача бўлган 
эркак кишилар, кўп ҳолларда қўпол муомала қилувчилар, аҳлоқсиз, жамо-
ага ва аѐлларга нисбатан беҳурмат ва раҳмсиз, илгари судланган каби си-
фатларга эга бўладилар. 
Қотилнинг баъзи ҳаракатлари – жабрланувчига нисбатан ўта 
раҳмсизлик билан кўп жароҳат етказиши, ўзининг яқин қариндоши, оила-
аъзолари, ѐш болаларни ўлдириши, уларнинг мурдаларини майда 
бўлакларга бўлиб, ҳар жойларга ташлаши, унинг ақли норасологидан ха-
бар беради, бундай ҳолларни типик вазиятларга киритиш мумкин. 
Тергов амалиѐтида нотипик ҳоллар ҳам учраб туради. Қотил қурол 
билан муомала қилишни яхши билади, ҳарбий хизматда ѐки алоҳида машқ 
асосида отиш ѐки совуқ қуролларини қўллашликни эгаллаган бўлиб, жи-
ноятга тайѐргарлик кўришни ва содир қилгандан сўнг унинг изларини 
йўқотишни аввалдан белгилаб қўяди. Бундай вазиятлар терговни дастла-
бки босқичида бир мунча мураккабликни келтириб чиқаради. 
Лекин криминалистик фаолиятнинг қонуниятига биноан ҳеч бир жи-
ноят ўз оқибатини, изларини қолдирмай иложи йўқ, шунинг учун ҳар 
қандай жиноят шу жумладан қотиллик жиноятлари ҳам муваффақиятли 
текширилиб, фош этилади.