Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

2-§ Умумилмий криминалистик методлар 
 
Умумилмий методлар ичида, энг аввало, диалектик метод муҳим 
ўрин эгаллайди. Унга биноан ҳар бир буюм бошқалари билан ўзаро 
алоқаларда, ҳаракатда, муайян шароитларда келиб чиқиши ва йўқо-
лиши мумкин. Жиноятни очиш ва тергов қилишда келиб чиқадиган 
ҳар қандай масалани ҳал этишда диалектика тадқиқ этилаѐтган ҳоди-
сага объектив ѐндашувнинг муносабатлари ва алоқаларини, шунинг-
дек, унга хос барча хусусиятларни эътиборга олишни талаб этади. 
Диалектика қонунлари барча нарсалар ва воқеликларнинг моҳиятини 
тадқиқ қилиш, билиш, шундай экан жиноятни очиш ва уни содир эт-
ган шахсни аниқлаш имконияти бор, деган билиш назариясига асо-
сланади. 
Диалектик метод турли муносабат ва алоқалар эътиборсиз қолиб 
кетишидан, бир томонлама тергов қилишдан, фақат бир хил ҳолат 
билан қизиқишдан сақлайди. 
Умумилмий методларнинг муайян турларига кузатув, қиѐслаш, 
ўлчаш, тасвирлаш, эксперимент ўтказиш, моделлаштириш ва бошқа-
лар киради.
Кузатув.
Предметлар ва ҳодисаларни фаол бир мақсадга қара-
тилган режа асосида ва бевосита қабул қилиш кузатув орқали амалга 
оширилади. Кузатув амалий фаолиятда тинтув ва бошқа тергов ҳара-
катларини амалга ошириш чоғида алоҳида аҳамиятга эга. Кузатув ва-
зифалари предмет ѐки ҳодиса характерига қараб белгиланади. Бир 
ҳолатда – қидирилаѐтган нарсани топиш, иккинчи ҳолатда унинг аниқ 
хоссалари ва белгиларини аниқлаш, учинчи ҳолатда – тинтув ва 
бошқа тергов хатти-ҳаракатлари ўтказишда гумон қилинувчи ѐки 
айбланувчи хулқ-атворини таҳлил қилиш зарур. Шу муносабат билан 
кузатув жараѐнида аниқланган ва процессуал мустаҳкамланган баъзи 
фактлар далиллик аҳамиятига эга бўлиши, бошқалари версияларни 
тузиш учун материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Қўшимча техник 
воситалар ва турли асбобларни қўллаш шароитида кузатув доираси ва 
самарадорлиги ошади.
Қиѐслаш
- ташқи дунѐни идрок қилишнинг асосий усулларидан 
бири. Қиѐслашсиз табиатда ва жамиятда содир бўлаѐтган фақат му-

---

раккаб ҳодисаларни эмас, балки жуда оддий ҳодисаларни ҳам билиш 
мушкул. 
Билиш жараѐнида, шу жумладан, жиноятни тергов қилиш ва 
экспертиза жараѐнида мазкур методни кенг қўллаш зарурати юқорида 
таъкидланган ҳолат билан изоҳланади. Қиѐслаш криминалистикада, 
умуман идентификациялаш мақсадида ўтказилаѐтган тадқиқотда 
алоҳида аҳамиятга эга. 
Қиѐслаш методини қўллаш мантиқнинг икки қоидасига жавоб 
бериши керак: 1) объектив воқеликнинг бир хилда предметлари ва 
ҳодисаларини, бир турдаги тушунчаларни қиѐслашга йўл қўйилади; 
2) қиѐслашда муҳим аҳамиятга молик белгилардан фойдаланилади. 
Криминалистик мақсадларда амалга ошириладиган қиѐслашда 
тез-тез учрайдиган белгилар муҳим ўрин тутади. Қиѐслаш методи 
криминалистик амалиѐтда мантиқий билишнинг бошқа методлари, 
яъни таҳлил қилиш, ҳодисаларни бир бутун ҳолда текшириш усули 
билан қўшиб олиб борилади. 
Ўлчаш.
Бу метод ѐрдамида ўлчанадиган буюм ва ўлчов бирли-
ги, миқѐси ѐки эталони (метр, килограмм, минут, литр, ҳарорат, ранг 
кабилар) ўртасидаги нисбат орқали белгиланади. Аниқ ўлчовга эга 
бўлиш учун махсус асбоб ва анжомлардан фойдаланилади. Ўлчов ил-
мий ва амалий фаолиятда мунтазам қўлланилади. У криминалистика-
да ҳодиса юз берган жойни ва ашѐвий далилларни ўрганишда, экс-
пертиза ва бошқа тергов ҳаракатлари ўтказишда фойдаланилади.