Ўзбекистон Миллий университети

Мирзо Улуғбек номидаги
Ўзбекистон Миллий университети
________________ факультети _____________ йўналиши __-курс талабаси ______________нинг ____________ фанидан


КУРС ИШИ
Бажарди: Хасанов Умид
Текширди: ____________

2019-2020

Мавзу: Бозор иқтисодиёти, унинг шаклланиши ва ривожланиш шарт-шароитлари.
Режа:
I.Кириш
1.1. Бозор иқтисодиёти нима?
II. Асосий қисм
2.1. Бозор иқтисодиётининг шаклланиш омиллари, тараққиёт босқичлари ва турлари;
2.2. Бозор иқтисодиёти тизимининг афзалликлари ва камчиликлари;
2.3. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётининг амал қилиши;
III.Хулоса.

Бозор тушунчаси бу иқтисодий категория бўлиб, иқтисодиёт назариясида ҳам, хўжалик юритиш амалиётида ҳам қўлланиладиган илмий-амалий тушунчадир. “Бозор” ва “бозор иқтисодиёти” тушунчалари бир-биридан фарқ қилади. Бозор жамиятда бозор иқтисодиётига шакллангунга қадар меҳнат тақсимотининг рўй бериши атижасида вужудга келиб, ижтимоий такрор ишлаб чиқаришнинг айирбошлаш жараёнини ўз ичига олади. Бозор иқтисодиёти эса бозор ва бозор муносабатларининг тарихан узоқ давр мобайнида ривожланишининг натижаси сифатида пайдо бўлади ва бозор қонунлари асосида ташкил этилувчи ва фаолият кўрсатувчи иқтисодий тизимни англатади. Бозор такрор ишлаб чиқаришнинг битта фазасини, яъни айирбошлаш фазасини ўз ичига олади. Бозор иқтисодиёти эса барча фазаларни - ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ва ниҳоят истеъмол жараёнларини ҳам ўз ичига олади. Бозорнинг асосий белгилари:

1. Сотувчи ва харидорнинг ўзаро келишуви, эквивалентлилик тамойили асосидаги айирбошлаш;
2. Сотувчиларнинг харажатларни қоплаши;
3. Фойда олиш ва пул тўловига қодир бўлиш;
4. Рақобатчилик муҳитини яратишдир.
Бозор ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар, сотувчилар ва харидорлар ўртасидаги пул орқали айирбошлаш (олди-сотди) жараёнида бўладиган иқтисодий муносабатлар йиғиндисидир. Бозор талаб билан таклифни мослаштирса мувозанат ҳосил бўлади ва аксинча бўлади. Мисол: товарлар ва хизматлар миқдори кўп таклиф қилинган бўлса, нарх пасаяди, сотувчилар зарар кўради, талабга нисбатан кам товарлар ва хизматлар бозорга чиқарилса, нархлар ошиб кетади, сотувчи кўп даромад топади, харидорлар зарар кўради. Бозорнинг асосий вазифаси ишлаб чиқарувчилар томонидан яратилган товар ва хизматларни, иқтисодий ресурсларни истеъмолчиларга етказиб беришдан иборатдир. Истеъмолчи билан сотувчи бозор ишлаб чиқариш орқали боғлайди. Ишлаб чиқаришнинг узлуксиз такрорланиб туришига ёрдам беради. Бозор иқтисодиётни тартибга солиб туриш вазифасини талаб, рақобат ва нархлар ёрдамида бажаради. Талаб ва таклифни жамлаб, бу билан нимани, қанча миқдорда ва қайси вақтда ишлаб чиқариш кераклигини аниқлаб беради.
Товарлар ва хизматларга талаб узлуксиз бўлгани туфайли уларни ишлаб чиқариш ҳам узлуксиз равишда доимо такрорланиб туради. Такрор ишлаб чиқаришнинг умумий жараёнини иқтисодий ресурслар, товарлар ва хизматлар ҳамда даромадларнинг доиравий айланиши кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Бироқ бу айланиш турли иқтисодий тизимларда турлича кечади. Хусусий мулкчиликка асосланган бозор иқтисодиёти тизимида бундай доиравий айланиш корхона ва фирмалар билан уй хўжалиги ўртасида амалга ошади. Уй хўжаликлари ишлаб чиқариш учун зарур бўлган барча иқтисодий ресурсларни бозорга этказиб беради. Корхона ва фирмалар бу ресурсларни сотиб олиб, турли хил товарлар ва хизматларга айлантирадилар ва уларни бозорга этказиб берадилар. Иқтисодий ресурслар, товар ва хизматлар ҳамда даромадларнинг хусусий мулкка асосланган иқтисодий тизимдаги доиравий айланиши.
Кўриниб турибдики, ресурслар, товарлар, хизматлар ва даромадларнинг доиравий айланишида фақат икки томон: бир томонда корхона ва фирмалар, иккинчи томонда уй хўжалиги қатнашади. Барча моддий, меҳнат ва пул оқимлари ҳаракати давлат томонидан қатъий режалаштирилмайди, яъни корхона ва фирмалар иқтисодий ресурсларни қанча миқдорда, қайси баҳоларда сотиб олишни ва ишлаб чиқарган товарлар ва хизматларни қандай баҳоларда сотишни ўзи эркин белгилайди. Бу, яъни эркинлик, бозор иқтисодиёти тизимининг асосий ва энг муҳим белгисидир. Иқтисодий фаолият эркинлигининг асоси - ишлаб чиқариш омиллари ёки яратилган товарларнинг тасарруф этилиш ихтиёрийлиги ва мулкдорларнинг мустақилликка эгалигидир. Ишлаб чиқарувчи ёки истеъмолчи ўз товарини ёки пулини ўзи билганича ишлатади, ўз ихтиёрига кўра ўзига маъқул бўлган иш билан шуғулланади. Хўжалик юритувчилар фаолияти бир-биридан ажраган бўлади. Чунки улар, биринчидан, мустақил мулк эгаларидир, иккинчидан, меҳнат тақсимоти асосида ихтисослашиб, ҳар хил иш билан шуғулланадилар. Бозор иқтисодиёти тизимида хўжалик юритиш шаклларидан қайси бирини танлаш, ўз мол-мулкини қандай ишлатиш ҳам кишиларнинг ўз ихтиёрига боғлиқ. Тадбиркорлик қилиш ёки ёлланиб ишлаш, ўз пулини саноатга, деҳқончиликка, тижоратга, банк ишига ёки бошқа йўналишга сарфлаш одамларнинг ўз ихтиёрида бўлади.
Бозор иқтисодиётининг муҳим ва асосий белгиси иқтисодий хилма-хиллик, яъни мулк шакллари ва хўжалик юритиш усулларининг турли-туман бўлишидир. Турли шакллардаги мулклар эркин, ёнма-ён, ҳеч бир чегараланмаган ҳолда ривожланади. Хўжалик юритиш усуллари ҳам ҳар хил бўлади. Масалан, якка тартибда, жамоага бириккан ҳолда, шерикчилик ёхуд ҳиссадорлик асосида, ўз маблағига ёки қарзга олинган маблағга таяниб хўжалик юритиш, эр ва бошқа воситаларни ижарага олиш ва ишлатиш кабилар.
Бозор иқтисодиётини ташкил этувчи тадбиркорлар кўпчиликдан иборат бўлиб, тарқоқ ҳолда фойда-зарарни ўз зиммасига олиб иш юритади. Лекин уларнинг фаолияти қанчалик тарқоқ бўлмасин, барибир бозор орқали бир-бирига боғланади. Бозор иқтисодиёти эркин бўлганлигидан ҳар қандай иқтисодий монополизмни, яъни корхона, ташкилот ёхуд давлатнинг, умуман иқтисодиётда ёки унинг бирор соҳасида танҳо ҳукмронлик қилишини инкор этади. Бу ҳам бозор иқтисодиётининг белгиларидан биридир. Бозор иқтисодиётининг яна бир белгиси нархларнинг либераллашуви, яъни нарх-навонинг эркин ташкил топишидир. Товарлар нархини давлат юқоридан белгиламайди. Нарх айрим ишлаб чиқарувчи ёки истеъмолчи тазийқи остида шаклланмайди. У бозордаги талаб ва таклифга қараб, харидор билан сотувчининг савдолашуви ва келишувига асосан юзага келади. Шу тарзда шаклланган нархлар бозор муносабатларининг асосини ташкил қилади¹.
Нарх пул билан ўлчанади. Бозор иқтисодиёти пулсиз бўлиши мумкин эмас. Пул иқтисодий муносабатларнинг асосий воситаси бўлиб, иқтисодиётда ўта муҳим рол ўйнайди. Пул муносабатлари бозор иқтисодиётининг ажралмас қисми ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти ва унинг иқтисодий механизмида рақобат асосий ўрин тутади. Рақобат иқтисодий муносабатлар иштирокчиларининг ўзгаларникидан алоҳидалашган манфаатини билдиради. Лекин бу манфаат йўлида кураш қоидаларига риоя қилиш шарт ҳисобланади. Манфаатларни юзага чиқаришнинг бирдан-бир йўли рақобатбардош ва жамият учун зарур бўлган товарларни ишлаб чиқаришдир. Рақобат моддий ва меҳнат ресурсларини кам сарфлаган ҳолда уларни самарали ишлатиб, кўпроқ ва сифатлироқ товар ишлаб чиқаришга ундайди. Шунинг учун ҳам рақобат бозор иқтисодиётини ҳаракатга келтирувчи воситадир. Шу билан биргаликда, у иқтисодиётни тартибга солувчи ва назорат қилувчи куч ҳам ҳисобланади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, бозор иқтисодиёти мулкчилик шакллари ва хўжалик юритиш усулларининг хилма-хиллиги, эркин иқтисодий фаолият ва соғлом рақобатга асосланган тизимдир.
Бозор иқтисодиётининг ўзига хос ижтимоий адолат қоидалари бор. Иқтисодиётдаги ресурслар, ишлаб чиқарилган товарлар ва хизматларни тақсимлаш ва шунга мос равишда даромадга эга бўлиб, юқори фаровонлик даражасига интилиш адолат ҳисобланади. Аммо адолат тамойили ҳаммани бир хил қилиш эмас, балки жамиятни табақалашувини билдиради. Иқтисодий субъектлар ўз меҳнатига, унинг самарадорлигига, ишбилармонлигига ва мулкига қараб бир-биридан фарқланади. Шу сабабли уларнинг даромади, турмуш даражаси ва жамиятдаги мавқеи бир хил бўлмайди. Табақаланиш бойларга ҳавас қилиб, улардай бўлишга интилишни ҳосил қилади. Бозор иқтисодиёти шундай иқтисодий муносабатларки, улар ишлаб чиқариш фаолиятини рағбатлантирувчи кучни юзага келтиради. Бозор регуляторлари моддий, меҳнат ва молия ресурсларини керакли товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш томон буради. У беҳуда меҳнат сарфини тан олмайди, аксинча, унга йўл қўйганларни иқтисодий жиҳатдан жазолайди, яъни улар зарар кўради.
Бозор иқтисодиёти мослашувчан тизимдир. У шароит ўзгаришига дарҳол жавоб беради, нима этишмаса, шуни дарҳол ишлаб чиқаришни таъминлайди. Унинг муҳим томонларидан бири новация (янгилик)га мойиллигидир. У фан-техника, технология янгиликларини дарҳол қабул қилади. Янги товарларни ишлаб чиқаришни, янги технология ва бошқариш усулларини жорий этишни таъминлайди. Чунки бу рақобатда ютқазмаслик, яхши фойда кўриш бойлик ва обрў-эътибор орттиришнинг шарти бўлиб хизмат қилади. Юқорида келтирилган хусусиятларнинг натижаси ўлароқ бозор иқтисодиёти товарлар ва хизматлар тўкинлигини юзага келтиради².
Бозор иқтисодиётининг тараққиёт босқичлари ва турлари
Бозор иқтисодиёти XVII асрнинг бошларидан ҳозирги вақтга қадар бир қанча тараққиёт босқичларидан ўтди, десак хато бўлмайди. Бинобарин, ҳар бир босқичда ўзига хос иқтисодий муносабатлар тизими ва бозор иқтисодиётининг турлари шаклланди. Бозор иқтисодиёти тараққиётининг илк даврига хос бўлган иқтисодий муносабатлар тизимини айрим иқтисодчилар, жумладан, таниқли иқтисодчи-олим профессор А.Ўлмасов "асов ёки ёввойи бозор иқтисодиёти" деб аташади.1 Шу билан биргаликда бозор иқтисодиётининг бу турини "мумтоз капитализм" деб аташ ҳам учраб туради.
Бозор иқтисодиёти тизими мазкур турининг кейинги таърифига кўпроқ мойиллик билдирган ҳолда, унинг қуйидаги асосий белгилари:
-иқтисодий ресурсларга якка тартибдаги хусусий мулкчиликнинг ҳукмронлиги ва уларнинг озчилик мулкдорлар тасарруфида тўпланиши;
-эркин рақобат ва сармояларни иқтисодиётнинг бир тармоғидан иккинчисига кўчиб юриши;
-иқтисодиётнинг тартибсиз (стихияли) ривожланиши;
-бозор иштирокчилари бўлган тадбиркорларнинг бир-биридан мутлақо ажралган ҳолда иш юритиши;
-нарх-навонинг стихияли шаклланиши;
-давлатнинг иқтисодиётга аралашмаслиги;
-стихияли тараққиётнинг натижаси ўлароқ иқтисодий танглик ва таназзулларнинг келиб чиқиши;
-аҳоли ўртасидаги кескин табақалашув: бойларнинг ўта бой бўлиб кетиши ва камбағалларнинг ўта қашшоқлашуви.
Юқорида кўрсатиб ўтилган белгилар ичида хусусий мулкчиликнинг ҳукмронлиги ва давлатнинг иқтисодиётга аралашмаслиги мумтоз капитализмнинг асосий белгиларидан бўлиб қолмай, балки унинг самарали амал қилишига тўсқинлик қилувчи камчиликлари ҳамдир. Айнан ана шу камчиликлар туфайли у тобора "ёввойилашиб" бораверади ва пировард натижада унинг ўрнида маданийлашган бозор иқтисодиёти тизими шаклланади. Маданийлашган (тамаддунлашган деб ҳам айтиш мумкин) бозор иқтисодиёти бозор муносабатлари ва иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишга асосланган тизимдир. Унинг характерли белгиси иқтисодиётда давлат секторининг ҳам мавжудлиги ва жамият иқтисодий фаолиятини тартибга солишда давлатнинг фаол иштирок этишидир. Шу ўринда жаҳонда машҳур иқтисодчи олим Адам Смитнинг 1776 йилда Англияда чоп этилган "Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот" номли китобининг марказий ғоясига тўхталиб ўтамиз. Унинг фикрича, давлат иқтисодиётни холи қўйса, яъни унга аралашмаса, иқтисодиёт яхшироқ амал қилади. Ҳозир биз талаб ва таклиф деб юритадиган иқтисодий кучларни Адам Смит "кўринмас қўл" деб атади ва унинг фикрича, ўша қўлнинг ўзи иқтисодиётни тартибга солиб туради. Мазкур таълимот мумтоз маънодаги бозор иқтисодиёти учун, унинг илк даври учун асосли бўлса-да, вақт ўтиши билан эскира бошлади ва замонавий тараққиёт талабларига жавоб бера олмай қолди. Иқтисодиётдаги бебошлик ва тартибсизликларни бартараф қилиш, рақобат курашининг ғайриинсоний усулларига барҳам бериш, мустақил тадбиркорлар ўртасида маданийлашган алоқалар ўрнатиш, иқтисодий тангликлар ва таназзулларнинг олдини олиш учун давлатнинг аралашуви зарур бўлиб қолади. Шундай қилиб, ХХ асрнинг ўрталарига келиб, бозор иқтисодиётига асосланган давлатларда маданийлашган бозор иқтисодиёти шакллана бошлади.
Мазкур иқтисодий тизим шароитида ресурслар, товарлар ва даромадларнинг узлуксиз ҳаракати бозор орқали давлат аралашуви билан амалга оширилади. Бунда ҳукумат ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг фаолиятини бевосита бошқармайди, балки ресурслар ва товарлар бозорида ўзининг қатнашуви билан уларнинг иқтисодий фаолиятига қулай шарт-шароитлар яратади³.
Ресурслар бозори. Маданийлашган бозор иқтисодиёти шароитида давлат макроиқтисодий даражада талаб билан таклиф ўртасидаги мувозанатни сақлаш чораларини кўради ва мамлакат миқёсидаги умумдавлат ижтимоий-иқтисодий масалаларини ҳал қилади.
Энди бозор иқтисодиётининг яна бир тури – ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётидир. Хўш, у қандай тизим ва маданийлашган бозор иқтисодиётидан нима билан фарқ қилади? Дастлаб шуни айтиб ўтиш лозимки, бозор иқтисодиётининг бу ҳар икки тури ўртасида катта бир умумийлик бор. Бу умумийлик уларнинг бозор тизими бўла туриб, бозор ва нобозор муносабатларнинг қоришмасидан иборат эканидир. Шунинг учун кўпинча бозор иқтисодиётининг бу икки тури ўртасидаги фарқлар кўзга ташланавермайди ва амалиётда уларга битта тизим сифатида қараш ва аралаш иқтисодиёт деб аташ кенг тарқалган. "Ижтимоий йўналишдаги бозор иқтисодиёти" тушунчаси илк бор Германияда пайдо бўлган ва у эрда унинг асосий тамойиллари ишлаб чиқилган. Бундан мазкур тушунча шу мамлакатгагина хос деган маъно келиб чиқмайди, албатта. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти бозор муносабатларига асосланган барча мамлакатларда кузатилувчи ҳодиса бўлиб, унга жамият тараққиётининг табиий маҳсули деб қараш мумкин. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий мақсадларга йўналтирилган бўлиб, биринчидан, мамлакат иқтисодиётининг ташкилий тузилишини тартибга солиб туради. Бунинг учун давлат мулкчилик ҳуқуқи, пул ва валюта тартиботини, рақобат қоидалари ва ташқи иқтисодий фаолият тартиб - қоидаларини белгилаб беради. Иккинчидан, давлат фуқаролар ва аҳолининг алоҳида қатламлари ижтимоий аҳволини белгиловчи мезонлар қабул қилади. Шу мақсадда меҳнат ва унга ҳақ тўлаш, мулкчилик ва турар-жой масалалари, экология ва ҳоказоларга оид тартиб- қоидаларни ишлаб чиқади ва уларнинг бажарилишини назорат қилади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг миллий хусусиятлардан келиб чиқувчи турли моделлари мавжуд бўлиб, уларнинг асосийлари немис, швед, голланд ва япон моделларидир. Кейинги йилларда жаҳон амалиётига шиддат билан кириб келган яна бир модел борки, уни "ўзбек модели" деб юритилади. Бозор муносабатлари ва иқтисодий рақобат. Бозор иқтисодиётига хос бўлган белгилардан бири - иқтисодий рақобатнинг мавжудлигидир. Бозор муносабатларининг иштирокчилари - товар ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўзларининг иқтисодий манфаатларига эгадирлар. Бу манфаатларни яхшироқ ва оқилона қондириш йўлидаги уларнинг барча хатти-ҳаракатлари ва интилишлари рақобат кураши тарзида намоён бўлади. Товар ишлаб чиқарувчилар (тадбиркорлар) ўз товарларини юқорироқ нархда сотиб, кўпроқ фойда олиш учун курашадилар, истеъмолчилар камроқ харажат қилган ҳолда ўз манфаатларини кўпроқ қондиришга интиладилар. Бозор иқтисодиёти эркин тадбиркорликка асосланган тизим бўлгани учун энг кучли рақобат кураши товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида бўлиши табиий ҳол. Чунки ҳар бир тадбиркор ўз маблағини кўпроқ ва тезроқ фойда олиши мумкин бўлган соҳага киритишга, ишлаб чиқарган товарини бозорда кўпроқ ва юқорироқ баҳода сотишга ҳаракат қилади. Натижада ҳам хомашё бозорида, ҳам тайёр махсулотлар бозорида товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида рақобат кураши пайдо бўлади. Рақобат курашининг 2 хил тури - тармоқичра ва тармоқлараро рақобат мавжуд бўлиб, уларнинг биринчиси бир хил товарлар ишлаб чиқариш билан банд бўлган тадбиркорлар рақобатидир. Тармоқлараро рақобат эса турли хил товарларни ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги курашда намоён бўлади. Энди рақобат курашининг бу икки тури хусусида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Тармоқичра рақобат ўз моҳиятига кўра иқтисодий тараққиётнинг жуда муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Бир хил эҳтиёжни қондиришга мўлжалланган товарларни ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги рақобатда "сендан мен ўтаман" тарзида кураш кетади. Масалан, одамларнинг нонга бўлган талаб-эҳтиёжларини қондирувчи тадбиркор-новвой ёки "Дока-нон" фирмаси ўз маҳсулотларини кўпроқ сотиб, кўпроқ фойда олиш учун, авваламбор, ноннинг сифатини оширишга ҳаракат қилади. Бироқ, ўз-ўзидан маълумки, ноннинг сифати яхши бўлиши билан унинг сотуви кўпайиб қолмайди. Унинг нархи ҳам харидор учун маъқул бўлиши керак. Шунинг учун тадбиркор ёки фирма ёпилаётган ноннинг нархини тушириш учун ўз харажатларини камайтириш йўлларини излайди. Шундай қилиб, тармоқичра рақобат тадбиркорлардан бир вақтнинг ўзида иккита муҳим вазифа билан шуғулланишни тақазо этади. Уларнинг биринчиси маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш бўлса, иккинчиси ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияни жорий қилиш, меҳнат ва ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштира боришдир. Кам ҳажмда ва сифатсиз маҳсулот ишлаб чиқарувчи тадбиркорлар тез орада банкротликка учрайди, яъни синади.
Тармоқлараро рақобат ҳам бозор иқтисодиёти шароитида шиддатли кечади. Сармоя эгалари ўз маблағларини бирон-бир соҳа ёки тармоққа йўналтиришдан олдин у эрдаги фойда меъёри билан қизиқади. Табиийки, қайси тармоқда унинг сармояси кўпроқ фойда келтирса, у ўз маблағини айнан шу тармоққа киритади. Бозор иқтисодиётига асосланган мамлакатлар хўжалик амалиётида шундай ҳоллар ҳам содир бўладики, тадбиркорлар ўзи фаолият кўрсатаётган тармоқдан воз кечиб, мутлақо бошқа тармоқда иш юрита бошлайдилар. Бунинг сабаби олдин сармоя киритилган тармоқда фойда меъёрининг тушиб кетгани ва кўпроқ фойда олиш мумкин бўлган бошқа тармоқнинг мавжудлигидир. Масалан, музлатгич ишлаб чиқарувчи фирма юқорида кўрсатилган ҳолат туфайли кондиционер ишлаб чиқаришга, телевизор ишлаб чиқараётган фирма компьютерлар ишлаб чиқаришга қайта ихтисослашуви мумкин. Бозор иқтисодиёти шароитида рўй берувчи рақобат курашини мукаммал, номукаммал ва монополистик рақобатларга ажратиш мумкин. Мукаммал рақобат деганда бир хил товарлар ва хизматлар таклиф қилинадиган бозордаги рақобат тушунилади. Масалан, телевизорлар бозори, компьютерлар бозори, ун ёки сут маҳсулотлари бозори ва ҳоказо. Рақобатнинг бу тури қуйидаги белгиларга эга:
-бозордаги тадбиркорларнинг эркинлиги, яъни истаган пайтда бозорга ўз маҳсулоти билан кира олиши ва ундан чиқиб кета олиши;
-ҳеч кимнинг бозорда ҳукмронлик қила олмаслиги ва бошқаларга тазийқ ўтказмаслиги;
-товар ишлаб чиқарувчиларнинг ҳалол ва маданийлашган усуллар билан рақобатлашуви.
Номукаммал рақобат эса айрим товар ишлаб чиқарувчиларнинг ҳукмронлик қилиши натижасида бошқаларнинг иқтисодий эркинлиги чекланган бозордаги рақобатдир. Бундай шароитда бозорга ҳамма ҳам ўз маҳсулоти билан эркин кира олавермайди. Шунинг учун рақобат кураши тор доирадаги тадбиркорлар ва фирмалар ўртасида содир бўлади. Масалан, Германия Федератив Республикасининг автомобил бозоридаги рақобатни олайлик. Бу эрда рақобат кураши "Мерседес Бентс", "Фолксваген", БМВ ҳамда "Опел" автогигантлари орасида боради. Ўз табиатига кўра номукаммал рақобатга яқин турган ва ҳатто унинг бир кўриниши бўлган рақобат ҳам борки, уни монополистик рақобат дейилади. Рақобат курашининг бу турига хос бўлган хусусият шундан иборатки, у ёки бу товарлар (хизматлар) бозорида биттагина фирма танҳо ҳукмронлик қилади. Масалан, Асака шаҳрида жойлашган Ўзбекистон-Корея автомобил қўшма корхонаси мамлакатимиздаги энгил автомобиллар бозорида танҳо ҳукмронлик қилади ва ҳозирча у билан беллаша оладиган рақобатчи йўқ. Бироқ ушбу корхонанинг рақобатчиси йўқ экан, у ким билан рақобатлашади, деган саволнинг туғилиши табиий. Тўғри, мамлакат ичида у билан рақобатлашадиган автокорхона йўқ. Аммо, жаҳондаги 30 га яқин мамлакатда энгил автомобиллар ишлаб чиқарувчи фирмалар мавжуд. Ўзбекистон автомобиллар бозорида улар ҳам қатнашиши мумкин. Шунинг учун Асакадаги завод, биринчидан, мамлакатлараро, яъни халқаро рақобатда қатнашади ва шу туфайли ишлаб чиқараётган автомобилларининг рақобатбардошлилигини ошириш учун курашади. Иккинчидан, у автомобил тайёрлаш учун зарур бўлган бутловчи маҳсулотлар бозори ҳамда меҳнат бозоридаги рақобат курашида қатнашади⁴.
Рақобат курашининг ўзига хос бўлган усуллари ва воситалари мавжуд.
Рақобат усулларини шартли равишда маданийлашган (яъни ҳалол) ва ёввойилашган (ғирром) усулларга ажратиш мумкин. Ҳалол рақобат кураши барча тадбиркорлар томонидан эътироф этилган ва тан олинган, умуминсоний қадриятларга таянувчи усуллар орқали кечади. Тадбиркорлик фаолиятининг асосида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар ва кўрсатилаётган хизматларнинг сифатини ошириш, уларнинг нархини тушириш ва рекламани кучайтириш орқали тобора кўпроқ истеъмолчиларни ўз томонига "ағдариб олиш" каби воситалар ётади. Ғирром рақобат кураши, одатда, ғайриинсоний воситалар орқали амалга оширилади. Буларга бошқа тадбиркорларнинг товарларини очиқдан-очиқ ёки яширин ҳолда ёмонлаш, уларнинг технологик янгиликлари ва товар белгиларини ўғирлаш, қўпорувчилик, жосуслик, рекет ва ҳаттоки қотиллик каби воситалар киради. Рақобат курашининг ғирром усули ва воситалари кўпроқ бозор иқтисодиётига ўтишнинг илк даврида учрайди. Аммо бу ривожланган мамлакатлар хўжалик амалиётида рақобат кураши фақат ҳалол усуллар билан олиб борилади, деган маънони билдирмайди. Рақобатнинг ғирром усуллари, афсуски, ҳамма вақт ва барча мамлакатлар хўжалик ҳаётида учраб туради.
Бозор иқтисодиётининг асосий тамойиллари. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг ҳам, унинг самарали амал қилишининг ҳам ягона ва универсал тамойили йўқ, деб айтиш мумкин. Ҳар бир мамлакатнинг, ҳар бир халқнинг фақат ўзига хос бўлган тарихий, ижтимоий ва миллий қадриятлари ва хусусиятлари мавжуд. Шунинг учун бозор иқтисодиётига ўтиш даври ҳам ҳар бир мамлакатда ўзига хос тарзда кечади ва унинг амал қилишида муайян тафовутлар бўлиши табиий. Шу билан бирга бозор иқтисодиётини тизим сифатида белгилаб берувчи бир қатор тамойиллар мавжуд бўлиб, улар қуйидагила:
Хусусий мулкчиликнинг устиворлиги. Иқтисодий муносабатлар тизимида мулкчилик муҳим аҳамият касб этади. Чунки моддий неъматларни ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва истеъмол қилиш характери асосан мулкчилик муносабатларига боғлиқ. Мулкчиликнинг субъектлари ва объектлари мавжуд бўлиб, унинг биринчисига давлат, жисмоний ва юридик шахслар киради. Иккинчисига эса, яъни объектларига, табиий ресурслар, бино ва иншоотлар, асбоб-ускуналар, қимматбаҳо қоғозлар, пул маблағлари ва ақлий меҳнат натижалари киради.
Мулкчилик объектларига эгалик қилиш турли иқтисодий тизимларда турлича бўлади. Режали иқтисодиёт деб номланувчи маъмурий - буйруқбозлик тизимида мулкчилик объектларига асосан давлат эгалик қилади ва хусусий мулкнинг улуши жуда ҳам кам бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида эса бунинг акси, яъни мулкчилик объектларининг аксарият қисми хусусий мулкдорлар тасарруфида бўлиб, давлат мулки иқтисодиётнинг асосини ташкил этмайди.
Хусусий мулк асосан индивидуал (бир шахсга тегишли) мулк, оила мулки, жамоа мулки, ширкат мулки, қўшма мулк, ҳиссадорлик мулки, диний ташкилотлар мулки шаклларида амал қилади. Шундай қилиб, бозор иқтисодиётига асосланган мамлакатларда иқтисодиётнинг иккита бўлаги пайдо бўлади. Улар хусусий мулкчиликнинг барча шаклларини бирлаштирувчи нодавлат сектори ва давлат тасарруфидаги мулкдан иборат давлат секторидир. Бозор иқтисодиёти тизимининг самарали амал қилиши кўп жиҳатдан ана шу иккита секторнинг нисбатига боғлиқ деса бўлади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шундан далолат берадики, хусусий мулкчилик ҳукмрон мавқега эга бўлган ҳолда, яъни товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш асосан иқтисодиётнинг нодавлат секторида мужассамлашганда, иқтисодий тараққиёт суръатлари юқори бўлади. Шунинг учун хусусий мулкчиликнинг устиворлиги бозор иқтисодиётининг энг муҳим ва асосий тамойилларидан ҳисобланади.
Иқтисодий фаолият эркинлиги. Одамларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган фаолияти иқтисодий фаолият деб юритилади. Товар ва хизматларни яратиш, айирбошлаш ва уларни истеъмол этишга қаратилган иқтисодий фаолият бозор иқтисодиёти шароитида эркин кечади. Хусусий мулкчилик бу тизимнинг асосини ташкил этгани туфайли эркин хусусий тадбиркорлик бутун жамият иқтисодий фаолиятининг асосини ташкил этади.
Хўжалик юритувчи ҳар қандай субъект (алоҳида шахс, оила, одамлар гуруҳи, юридик шахслар ва ҳ.к) иқтисодий фаолиятнинг ўзига маъқул ва манзур бўлган ҳамда давлат қонунчилиги билан таъқиқланмаган турини танлайди. Инсон ўзининг жисмоний ва ақлий лаёқатини ўзи истаган соҳа (товарлар ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, савдо-сотиқ, тижорат, воситачилик ва ҳоказо)га йўналтириши, ўзининг пул маблағларидан ўзи ҳоҳлаган мақсадларда (бирон бир товар ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, банк депозитларига қўйиш, акциялар сотиб олиш ва ҳоказо) фойдаланиш ҳуқуқига эга. Бироқ шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодий фаолият эркинлигининг мавжудлиги "ким нимани ҳоҳласа қилаверади" дегани эмас. Бозор иқтисодиётига асосланган ҳар қандай давлат ҳам ўзининг шарт-шароитлари ва умумдавлат манфаатларидан келиб чиқиб, хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий фаолиятига муайян чеклашлар киритади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг тенг ҳуқуқлилиги. Иқтисодий эркинлик хўжалик юритувчи субъектларнинг фақатгина иқтисодий фаолият эркинлигида намоён бўлиб қолмай, балки давлат томонидан улар учун яратилган шарт-шароитларда ҳам ўз ифодасини топади. Солиқлар, жарималар, турли хил имтиёзлар давлат томонидан белгиланади. Агар хўжалик юритувчи субъектларнинг биридан (масалан, хусусий фирмадан) юқори фоизларда солиқ ундирилсаю, иккинчисидан (масалан, давлат корхонасидан) камроқ фоизларда ундирилса, бу, албатта, адолатдан бўлмайди ва ижтимоий норозиликларга сабаб бўлади. Қайсидир мулкчилик шаклидаги субъектларга солиқ ёки божхона имтиёзлари берилсаю, кимлардир бундан маҳрум этилса, бунда ҳам худди шундай адолатсизлик рўй беради.
Демак, мулкчилик шаклидан қатъий назар, барча хўжалик юритувчи субъектларнинг тенг ҳуқуқлиги бозор иқтисодиётининг муҳим тамойили ҳисобланади. Ўзини-ўзи бошқариш. Жамиятдаги иқтисодий фаолиятни бошқаришнинг иккита тури мавжуд бўлиб, уларнинг биринчиси юқоридан бериладиган буйруқ ва кўрсатмалар асосида бошқариш бўлса, иккинчиси бозор муносабатларига таянган ҳолда ўзини-ўзи бошқаришдир. Бозор иқтисодиётига асосланган мамлакатларнинг хўжалик амалиётида ўзини-ўзи бошқариш муҳим тамойил ҳисобланади. Мазкур тизим шароитида иқтисодий тараққиётни давлат бошқаруви ва менежерлар тажрибаси ҳамда донолиги маълум даражада белгилаб беради. Бироқ ҳал қилувчи омил бўлиб эркин бозор муносабатлари ва эркин баҳолар хизмат қилади. Адам Смит томонидан "кўринмас қўл" деб аталган талаб ва таклиф иқтисодиётни нафақат тартибга солиб туради, балки бошқаради ҳам. Товарлар ва хизматларнинг таклифи талабга нисбатан кўпайиб кетса, нарх-наво тушади, акс ҳолда улар кўтарилади. Иқтисодиётнинг қайси тармоғи ёки соҳаси кўпроқ даромад келтирса, сармоядорларнинг маблағлари ўша томонга оқиб кела бошлайди. Сифатсиз товарлар ва хизматлар й
аратаётган корхона ва фирмалар иқтисодий жиҳатдан синиб, ўз-ўзидан ёпилиб кетади. юқори сифатли товар ишлаб чиқарувчиларнинг омади чопаверади, чунки, бир томондан, товарга талаб катта бўлса, иккинчи томондан, бу товар юқори баҳоларда сотилади. Шундай қилиб, бозор механизмининг ўзи иқтисодий объектлар ва жараёнларни ўзини-ўзи тартибга солувчи ва бошқарувчи қилиб қўяди, хўжалик юритишнинг энг оқилона усулларини танлаш, ишлаб чиқаришнинг энг янги технологияларини жорий этишни тадбиркорларнинг табиий эҳтиёжига айлантиради. Ўз-ўзини молиялаштириш. Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъект иқтисодий фаолият кўрсатар экан, унинг олдида битта муҳим вазифа туради. Бу вазифа ўз мустақиллигини тўла-тўкис таъминлашдир. Бунинг учун у ўзининг хўжалик фаолияти билан боғлиқ бўлган барча молиявий сарф-харажатларни қоплаш ва олган фойдаси ҳисобидан ўз тараққиётини амалга ошириши керак. Ўзбекона таъбир билан айтадиган бўлсак, бозор иқтисодиёти шароитида "ҳар ким ўз аравасини ўзи тортиши керак". Тўғри, хўжалик юритувчи субъектлар ўз маблағлари этарли бўлмаган ҳолларда банкдан кредит (қарз)лар олиши мумкин. Бироқ бу ҳам "ўз аравасини ўзи тортиш" билан тенг нарса. Чунки банкдан олинган қарзларни қайтариш, қайтарганда ҳам фоизлари билан қайтариш керак. Ўз-ўзини молиялаштириш тамойилига амал қилиш учун хўжалик юритувчи субъектлардан уддабуронлик, тадбиркорлик, ҳисоб-китоб билан фаолият юритиш, узоқни кўра билиш ва бошқа бир қатор фазилатлар талаб қилинади. Иқтисодий фаолиятнинг ҳисоб-китобини жойига қўя олмаган, ўзининг товар ва хизматларига бўлган жорий ва истиқболдаги талабни яхши ўрганиб чиқмаган тадбиркор нафақат фойда олиш у ёқда турсин, ҳатто ўз харажатларини ҳам қоплай олмайди. Нарх-наво эркинлиги. Бозор иқтисодиётининг энг муҳим белгиси ва тамойили ҳисобланган нарх-наво эркинлиги шуни билдирадики, товар ва хизматларнинг баҳоси давлат томонидан эмас, балки сотувчи билан харидорнинг ўзаро келишуви асосида белгиланади. Мамлакатимизда ўтган асрнинг 90-йилларига қадар амал қилган марказлашган режали иқтисодиёт шароитида товар ва хизматларнинг баҳоси қоида тариқасида давлат томонидан белгиланиб (ёки ўрнатилиб) келинар эди. Баҳолар узоқ вақт давомида амал қилар ва шунинг учун товар ва хизматлар яратишга сарфланаётган харажатларни ҳамма вақт ҳам тўлиқ акс эттиравермас эди.
Ундан ташқари узоқ вақт амал қилувчи баҳолар товарлар ва хизматларга бўлган талабни ҳам, уларнинг таклифидаги ўзгаришларни ҳам акс эттириш имкониятидан маҳрум эди. Бозор иқтисодиёти шароитида нарх-навони эркинлаштириш дегани, албатта, барча товарлар ва хизматларнинг баҳоси бозорда сотувчи билан харидор ўртасидаги келишув асосида шаклланади, деган маънони билдирмайди. Умумдавлат манфаатларидан келиб чиқиб, муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган товарлар (масалан, пахта толаси, олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар)нинг баҳосини давлат белгилаб беради. Бироқ бозор иқтисодиёти шароитида эркин бозор баҳолари этакчи ўринни эгаллайди. Шу билан биргаликда ривожланган мамлакатларнинг хўжалик амалиётида шартномавий деб аталувчи нархлар ҳам кенг қўлланади. Улар узоқ вақт давомида шериклик алоқалар асосида иш юритувчи фирма ва корхоналарнинг хўжалик амалиётида кўпроқ қўлланади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатлашуви. Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритишнинг иқтисодий самарадорлигини таъминловчи, тадбиркорликни ҳаракатга келтирувчи куч, бу – корхоналар, фирмалар ва барча ишбилармонлар ўртасидаги рақобатдир. Уни хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолият кўрсатиш ва яшаш учун кураш усули деб ҳам айтиш мумкин. Чунки ўз рақибидан ортда қолмасликка, ундан кўра юқорироқ обрў-эътиборга ва мавқега эга бўлишга интилиш пировард натижада кўпроқ фойда олишни, юксакроқ суръатлар билан ривожланишни таъминловчи омилдир. Тадбиркорлик рақобатида энгилиш, албатта, иқтисодий жиҳатдан синишни билдиради. Шунинг учун ҳам, табиийки, ҳеч ким рақобат курашида энгилишни, мағлубиятга учрашни истамайди. Демак, рақобат курашида барча тадбиркорлар, фирма ва корхоналар қатнашади. Бозор муносабатлари амал қилувчи ҳар қандай давлатда рақиби бўлмаган хўжалик юритувчи субъектнинг ўзи йўқ. Рақобат кураши иқтисодий фаолиятнинг барча соҳалари: ишлаб чиқариш, айирбошлаш ва истеъмолда мавжуд бўлиб, ҳар қандай курашда бўлгани каби бу эрда ҳам кучлилар энгиб чиқади ва кучсизлар энгилаверади. Кураш майдонига янги-янги хўжалик субъектлари кириб келаверади. Рақобатнинг иқтисодий фаолият самарадорлигини оширишга, жамият тараққиётини тезлаштиришга бўлган ижобий таъсири мана шунда намоён бўлади. Шундай қилиб, рақобатни бозор иқтисодиётининг табиатига мос тушувчи тамойил, деб айтиш мумкин. Бироқ ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитида эркин рақобатга қарама-қарши турувчи, унинг табиатига зид бўлган якка ҳукмронлик (монополия) омили мавжуддир. Монополия деганда, иқтисодий фаолиятнинг бирон-бир тури билан шуғулланиш ҳуқуқи ёки имкониятини айрим хўжалик субъектига бериш тушунилади. Монополиянинг ўрнатилиши бозор муносабатларининг самарали амал қилишига путур этказади, рақобатнинг иқтисодий тараққиётга ижобий таъсирини сусайтиради. Монополия ўз табиатига кўра ишлаб чиқаришда турғунликнинг келиб чиқишига сабаб бўлади, ҳукмрон мавқеига таяниб, харажатларни камайтирмаган ҳолда фойда кўриши ва бозорда ўз ҳукмронлигини ўтказиши мумкин. Юқорида келтирилган сабабларга кўра бозор иқтисодиёти монополия билан чиқиша олмайди. Шунинг учун бозор муносабатларига асосланган мамлакатларда монополияга қарши сиёсат давлат иқтисодий сиёсатининг муҳим йўналиши ҳисобланади. Бозор иқтисодиётининг афзалликлари ва зиддиятлари
Бозор иқтисодиётининг қуйидаги афзалликлари мавжуд:
1. Ресурсларнинг тақсимлашни самарадорлиги. Бозор иқтисодиёти рақобатли бўлгани сабабли, ресусрларни жамиятга энг зарур бўлган товарлар ва хизматлар ишлаб чиқаришга йўналтирилади. Ишлаб чиқаришда янги техника ва технологиялар қўлланилади.
2. Эркинлик. Бозор иқтисодиёти тизимининг муҳим афзалликларидан бири шундаки, у шахсий эркинликка имконият яратиб беради. Бозор иқтисодиёти тадбиркорлик ва танлаш эркинлигини яратади.
3. Ҳаракатчанлик . Бозор иқтисодиёти ҳар бир шахс, корхона, фирма ва корпарациялар тинимсиз ҳаракатда ва изланишда бўлади.
Чунки, хўжасизлик, сусткашлик, беғамлик ҳар қандай хўжалик тизимини хонавайрон қилишга олиб келади. Бозор иқтисодиёти миллион-миллион кишиларни ҳаракатга солади. Бозор иқтисодиётининг афзалликлари билан бирга унинг кўплаб ижобий жиҳатлари ҳам бор. Яъни:
1. Ишлаб чиқаришнинг ўзгарувчан шароитларига мослашуви ва кўникишнинг юқори даражаси;
2. Фан ва техника ютуқларидан фойдаланиш, уларни ишлаб чиқаришга жорий этишнинг жадал сурати;
3. Турли туман эҳтиёжларни қондириш, маҳсулот сифатини ошириш қобилияти;
4. Бузилган мувозанатни нисбатан тезлик билан қайта тиклаш;
5. Чекланган ахоборот - турли ресурсларнинг нарх даражаси ва уларнинг сарфланиш даражасига йўналган ҳолда бозор иқтисодиётининг муваффақиятли амал қила олиш имконияти.
Бозор иқтисодиётининг асосий зиддияти ҳам мавжуд: Рақобатнинг кучсизланишига йўл қўяди (корхоналарнинг қўшилиб кетиши, монопол тизимларнинг вужудга келиши, хуфёна келишув, шафқатсиз рақобат ва иқтисодиётга давлат аралашуви кучайиши ҳамда техника тараққиёти натижасида); ижтимоий истеъмол характеридаги товарлар билан таъминлаш лаёқатига эга эмас; даромадлар тенгсизлигининг кучайишига ва ахолининг мулкий табақаланишига олиб келади; товарлар ҳажми ва.пул массаси ўртасидаги рўй бериб турадиган номувофиқликларни бартараф эта олмайди; қайта тикланмайдиган ресурсларни асраш, табиатни ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, экологик мувозанатни таъминлашга лаёқатли эмас; иш ҳақи билан нархлар даражаси муқобиллигини таъминлай олмайди; тезда фойда келтирмайдиган, ёки жамият ва келажак учун муҳим бўлган фундаментал тадқиқотлар олиб бориш имкониятини чеклайди. Рақобат кучсизланишининг иккита асосий манбаи мавжуд: Биринчиси, бозор иқтисодиётидаги эркин муҳитда тадбиркорлар фойда кетидан қувиб ва ўз иқтисодий мавқеини яхшилашга интилиб, рақобатнинг чекланган йўлидан озод бўлишга ҳаракат қиладилар. Фирмаларнинг қўшилиб кетиши, компанияларнинг хуфёна келишуви, шавқатсиз рақобат - буларнинг ҳаммаси рақобатнинг кучсизланиши ва унинг татибга солувчилик таъсирининг пасайиб боришига олиб келади;
Иккинчиси, бозор тизими рағбатлантириладиган техника тараққиёти ҳам рақобатнинг заифлашувига олиб келади. Энг янги технология: жуда катта миқдордаги реал капиталдан фойдаланишни; йирик бозорлар бўлишини; комплексли, марказлашган ва қатиян бир бутун бўлиб бирлашган бозорнинг таркиб топиши; бой ва ишончли хом-ашё манбаларини талаб қилади.
Жамият аъзолари даромадларидаги тенгсизликни кучайиб бориши ва аҳолининг табақаланиши - бозор иқтисодиётининг навбатдаги камчилигидир.
Ижтимоий неъматлар ва хизматларни ишаб чиқариш, бозорга таклиф қилишга қодир эмаслиги - бу умумий эътироф қилинган зиддиятларидан биридир. Товарлар ҳажми билан пул массаси ўртасидаги рўй бериб турадиган номувофиқликни бартараф этаолмаслиги ҳам унинг зиддиятли томонларини билдиради. Бозор тизими жамиятни эҳтиёжи юқори бўлган товарлар билан таъминлашга ҳам кафолат бермайди. Рақобатнинг кучсизланиб бориши истеъмолчининг эркинлигига ҳам путур етказади. Бозор тизими ўзининг истеъмолчининг хоҳишига анча мос келувчи ресусрларни тақсимлаш лаёқатини ҳам йўқотиб бориши мумкин.
Бозор иқтисодиётига ўтиш учун ислоҳотлар ўтказилиб, бутун иқтисодий муносабатлар тизими қайта қурилади ва ўзгартирилади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даври - маъмурий буйруқбозлик тизимини бартараф этиш ёки тубдан ўзгартириш ҳамда бозор тизимининг асосларини шакиллантириш жараёнлари амалага оширувчи тарихий даврдир. Жаҳондаги кўпгина ривожланган мамлакатларнинг тажрибалари умумлаштирилиб, иқтисодиётнинг янги тараққиёт йўли - илмий асосда (равишда) бошқариладиган ва тартибга солинадиган бозор иқтисодиёти деб тан олинди.Бозор иқтисодиётига ўтиш даври – маъмурий-буйруқбозлик тизимини бартараф этиш ёки тубдан ўзгартириш ҳамда бозор тизимининг асосларини шакллантириш жараёнлари амалга оширилувчи тарихий даврдир. Жаҳон тажрибасида бозор иқтисодиётига ўтишнинг барча йўллари умумлаштирилиб, қуйидаги учта асосий турга бўлинади:
1. Ривожланган мамлакатлар йўли. Бу ғарбча модел деб ҳам аталиб, бунда оддий товар хужалигидан эркин рақобатга асосланган бозор иқтисодиётига ва ундан ҳозирги замон маданий жиҳатдан ривожланган бозор иқтисодиётига ўтилади.;
2. Ривожланаётган мамлакатлар йўли. Бу мустақил ривожланаётган мамлакатларнинг бозор иқтисодиётига ўтиш йўли бўлиб, унда қолоқ, анъанавий иқтисодиётдан эркин бозор иқтисодиётига ўтилади;
3. Собиқ сотсиалистик мамлакатлар йўли. Бу йўлниг хусусияти, бир-бирига бутунлай қарама-қарши бўлган бир иқтисодиётдан бошқасига, яъни марказлаштирилган, маъмурий буйруқбозликка асосланган иқтисодиётдан ҳозирги замон ривожланган бозор тизимига ўтишдан иборат.
4. Социализм ғояларини самарали бозор иқтисодиётини вужудга келтириш механизми билан қўшиб олиб бориш йўли;
Бир иқтисодий тизимдан (маъмурий-буйруқбозликка асосланган иқтисодиётдан) бошқа иқтисодий тизимга (бозор иқтисодиётига)ўтиш йўллари.
Революцион йўл - катта тўнтаришлар қилишни тақозо қилади ва бунда «карахт қилиб даволаш» усули кенг қулланилади. Польша, Чехословакия, Россия ва бошқа айрим мамлакатлар бу йўлни танлаган.
Эволюцион йўл - аста-секинлик билан революцион тўнтаришларсиз, босқичма-босқич бозор иқтисодиётига ўтишни кўзда тутади. Ўзбекистон ва бошқа айрим собиқ социалистик мамлакатлар мазкур йўлни танлаган. Ўтиш даврида бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг асосий йўналишлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: иқтисодиётни эркинлаштириш; макроиқтисодий, асосан молиявий барқарорлаштириш; таркибий ўзгаришлар; иқтисодиётни монополиядан чиқариш ва рақобат муҳитини яратиш; бозор хўжалигига мос бўлган аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизимини яратиш; институционал ўзгаришлар. Эркинлаштириш – бу хўжалик ҳаётининг барча соҳаларидаги тўсиқ ҳамда чекловларни, шунингдек, давлат назоратини кескин равишда қисқартириш ёки бекор қилишга йўналтирилган чора-тадбирлар тизимидан иборат. Макроиқтисодий, асосан, молиявий барқарорлаштириш. Аслини олганда, бу жараён тизимий ислоҳотлар қаторига кирмайди, чунки у бозор иқтисодиёти барқарор амал қилаётган мамлакатларда ҳам тез-тез ўтказилиб туради. Бу йўналишнинг муҳим аҳамияти шундан келиб чиқадики, маъмурий-буйруқбозлик тизимининг инқирози энг аввало ва кучли равишда молиявий соҳада, айниқса юқори инфляция шаклида намоён бўлади. Инфляциянинг узоқ вақт мавжуд бўлиши бозор муносабатларининг нормал қарор топишига тўсқинлик қилади, шунинг учун уни бартараф этиш ўтиш даври иқтисодиёти учун ўта муҳим ҳисобланади. Макроиқтисодий барқарорлаштириш чора-тадбирлари тизимига пул эмиссиясини чеклаш, давлат бюджети тақчиллигини қисқартириш, ижобий фоиз ставкасини таъминлаш ва бошқалар киради. Иқтисодиётни монополиядан чиқариш ва рақобат муҳитини яратиш. Бу йўналиш қуйидаги жараёнларнинг амалга оширилишини тақозо этади:
- барча иқтисодий агентларнинг иш фаоллиги учун тенг имконият ва шароитлар яратилиши;
- бозорга хорижий рақобатчилар ҳам кириши учун имкон берилиши;
- кичик бизнеснинг ривожланишига ҳалақит берувчи маъмурий тўсиқларни олиб ташлаш, имтиёзли кредитлар бериш орқали қўллаб-қувватлаш ва тармоққа киришидаги тўсиқларни пасайтириш;
- табиий монополияларнинг нарх ва маҳсулот сотиш сиёсатини тартибга солиш ва бошқалар.
Институционал ўзгаришлар. Мазкур ўзгаришлар қуйидаги соҳаларни қамраб олади:
- мулкчилик муносабатларини ўзгартириш, жумладан, хусусий секторни яратиш;
- бозор инфратузилмасини (тижорат банклари, товар ва фонд биржалари, инвестиция фондлари ва ҳ.к.) шакллантириш;
- иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг янги тизимини яратиш;
- бозор шароитларига мос тушувчи хўжалик қонунчилигини қабул қилиш ва бошқалар.
Таркибий ўзгаришлар. Таркибий ўзгаришлар биринчи навбатда иқтисодиёт ва унинг алоҳида тармоқлари таркибида олдинги тизимдан қолган номутаносибликларни юмшатиш ёки бартараф этишга йўналтирилган. Иқтисодиёт таркибий тузилишини қайта қуришдан асосий мақсад – ички ва ташқи бозорларда тўловга қодир талабга эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқарилишини ривожлантиришдан иборат. Бозор хўжалигига мос бўлган аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизимини шакллантириш. Бу тизим аҳолининг нисбатан муҳтож қатламини аниқ ижтимоий қўллаб-қувватлашга ўтишга йўналтирилган. Бозор тизимининг кўрсатиб ўтилган асосий унсурларини шаклланишининг якунига етиши ўтиш даври тугаганлигидан дарак беради.
Иқтисодиётни тубдан ислоҳ қилишга Президентимиз И.Каримов томонидан ишлаб чиқилган қуйидаги бешта муҳим тамойил асос қилиб олинган:
- иқтисодиётни мафкурадан холи қилиш, унинг устунлигини таъминлаш;
- бозор муносабатларига ўтиш билан бир қаторда аҳолини ижтимоий ҳимоялаш соҳасида кучли чора-тадбирларни амалга ошириш.
- бутун янгиланиш ва тараққиёт жараёни қонунларга асосланиши, қонунлар устунлигининг таъминланиши;
- ўтиш даврида давлатнинг бош ислоҳотчи бўлиши;
- бозор муносабатларини босқичма-босқич қарор топтириш.
Иқтисодий муносабатлар ва ташкилий-бошқарув тузилмаларининг бир туридан бутунлай бошқа янги турига ўтиш, иқтисодий ислоҳотлар стратегиясини ишлаб чиқиш ва унинг асосий йўналишларини аниқлаб олишни тақозо қилади. Иқтисодий ислоҳотлар – бу бозор муносабатларини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирлар мажмуидир. Республикада иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

1. 
   Мулкий муносабатларни ислоҳ қилиш;
   
2. 
   Аграр ислоҳотлар;
   
3. 
   Молия-кредит ва нарх-наво ислиҳотлари;
   
4. 
   Бошқариш тизимини ислоҳ қилиш;
   
5. 
   Ташқи иқтисодий алоқалар ислоҳоти;
   
6. 
   Ижтимоий ислоҳотлар;
   

Республикада аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-тадбирлари қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилди: Биринчи йўналиш – нархлар эркинлаштирилиши ва пулнинг қадрсизланиш даражаси ортиб бориши муносабати билан даромадларнинг энг кам ва ўртача даражасини мунтазам ошириб бориш. Иккинчи йўналиш – Республиканинг ички истеъмол бозорини ҳимоя қилиш ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ва саноат моллари асосий турлари истеъмолини муайян даражада сақлаб туриш. Учинчи йўналиш – ислоҳотларнинг дастлабки босқичида аҳолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб-қувватлаш. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишдан кўзланган асосий мақсад:

1. 
   Ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиёти, очиқ ташқи сиёсатга эга бўлган демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятини барпо қилиш.
   
2. 
   Иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичи бутунлай янги иқтисодий тизимнинг ҳуқуқий негизларини яратишга давлатчиликни шакллантириш ва мустаҳкамлашга, эскича фикрлаш тарзларини онгимиздан чиқариб ташлашга қаратилади.
   
3. 
   Кейинги босқич бозор тизимларининг шаклланиши тугалланадиган давр бўлиб, солиқ, молия ва пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштиришни, бутун ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштиришни кўзда тутади.
   

Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг биринчи босқичида қуйидаги икки вазифани бирданига ҳал этишни мақсад қилиб қўйди: тоталитар тизимнинг оғир оқибатларини енгиш, тангликка барҳам бериш, иқтисодиётни барқарорлаштириш, Республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бозор муносабатларининг негизларини шакллантириш. Республикада бозор инфратузилмасини вужудга келтиришнинг асосий йўналишлари: Товар-хом ашё биржаси тизимини ривожлантириш. Бу ўз навбатида брокерлик ва дилерлик идоралари, савдо уйлари, воситачи фирмалар пайдо бўлишга олиб келди. Капитал бозори ишини таъминлайдиган тузилмаларини вужудга келтириш. Бу йўналишда кредит ресурслари бозори, валюта бозори ва давлатга қарашли бўлмаган сугурта компаниялари пайдо бўлди. Меҳнат бозорини шакллантириш. Бу соҳада 240 дан ортиқ меҳнат биржасини ўз ичига олувчи катта тизим вужудга келди. Аудиторлик, юридик фирмалри тизимини қарор топтириш. Ўзбекистонда макроиқтисодий барқарорликка эришишнинг асосий мезонлари:

1. 
   Ишлаб чиқариш ҳажмини қисқаришига йўл қўймаслик;
   
2. 
   Устувор тармоқларда ишлаб чиқаришни юксалтириш учун қулай шароитларни вужудга келтириш ва рағбатлантириш;
   
3. 
   Давлат бюджети ва корхоналр молиявий аҳволининг барқарорлигини таъминлаш;
   
4. 
   Пулнинг қадрсизланишини тўхтатиш;
   
5. 
   Тўлов баланси ва давлат валюта захираларининг ҳолатини яхшилаш;
   
6. 
   Мувозанатлаштирилган ижтимоий сиёсат асосда аҳоли турмуш даражасини яхшилаш.
   

Республикада бозор ислоҳотларини амалга ошириш ва унинг асосий йўналишлари.
Иқтисодий алоқалар ва иқтисодий муносабатларни янги турига ўтиш учун иқтисодий ислоҳотлар стратегиясини ишлаб чиқишни талаб этади. Иқтисодий ислоҳотлар – бу бозор муносабатларини шакллантиришга қаратилган чора-тадбирлар мажмундир. Иқтисодий ислоҳотлардн кўзда тутилган мақсад - мамлакат аҳолиси учун яшаш ва фаолият қилишнинг энг яхши шароитларини яратиш, уларнинг маънавий-аҳлоқий етуклигига эришиши, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий барқарорликни таъминлашдан иборатдир. Ислоҳотларни амалга оширишдан олдин бозор иқтисодиётига утишнинг назарий модел яратилди. Бу моделда янги иқтисодиётга утишнинг умумий томонлари ва миллий хуссиятлари назарда тутилади, ислоҳотларнинг асосий йўналишлари белгиланади. Республикада иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:
- Мулкий муносабатларни ислоҳ қилиш;
- Аграр ислоҳотлар;
- Молия-кредит ва нарх-наво ислоҳоти;
- Бошқариш тизимини ислоҳ қилиш ва бозор инфратузилмасини яратиш;
- Ижтимоий ислоҳотлар.
Мулкчилик муносабатларини тубдан ўзгартириш - бу иқтисодий ислоҳотларни бош бўғинидир, чунки шу орқали кўп укладли иқтисодиёт ва рақобатлашиш муҳити шакллантирилади ҳамда бозор иқтисодиётига утишнинг шарт-шароитлари яратилади. Иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишининг дастлабки босқичидаёқ қишлоқ ҳўжалигини ислоҳ қилишга устунлик берилди. Бунга қуйидагилар сабаб бўлди:
- Республикада ва унинг иқтисодиётигша аграр соҳа устунликка эгалиги, аҳолининг купчилиги қишлоқ хўжалигда бандлиги, иқтисодий ўсишнинг куп жиҳатдан шу тармоқ аҳволига боғлиқлиги;
- Республика бутун саноат потентсиалининг ярмига яқинини ташкил қиладигаен саноатнинг купгина тармоқларини (пахта тозалаш, тўқимачилик, енгил саноат, озиқ-овқат, кимё саноати, қишлоқ хўжалиги машинасизлиги ва бошқалар) ривожлантириш истиқболлари бевосита қишлоқ хўжалигига боғлиқлиги;
- Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари пахта ҳозирги вақтда валюта ресурслари, республика учун зарур бўлган озоқ-овқат маҳсулотлари, дори-дармонлар, техника ва технология ускуналарини четдан сотиб олишни таъминлаётган асосий манба эканлиги;
- Мустақиллик шароитида қишлоқ хўжалигининг озиқ-овқат муаммосини ҳал этишдаги ролининг ортиб бориши.
Молия-кредит соҳасини ислоҳ қилиш иқтисодий тизимни изчиллик билан бозор муносабатларига ўсиб утишида алоҳида ўрин эгаллайди. Молиявий муносабатларда давлат бюджети танқислигини камайтириб бориш, бюджетдан бериладиган дотациялар ва субсидияларни босқичма-босқич қисқартириш, биринчи даражали, энг зарур умумдавлат эҳтиёжлари учун эҳтиёжлари учунгина бюджетдан маблағ ажратиш, халқ хўжалигини ривожлантиришда инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш ислоҳатларнинг асосий йўналишлари ҳисобланади. Иқтисодиётни ислоҳ қилишнинг энг асосий муаммоларидан бири нархларни эркинлаштиришдир. Нархларни эркин шаклланиши учун нархлар тизимини ислоҳ қилиш ҳам зарурдир. Дастлаб давлат харид нархларининг амал қилиш доираси қисқартирилади ва кейин ички нархлар жаҳон нархларига мувофиқлаштириб борилади. Шунингдек, нархларни эркинлаштиришда хомашё ва маҳсулот айрим турларининг, нарх-наво билан аҳоли ва корхоналар даромадлари ўртасидаги тенгликка эришишга ҳаракат қилинади. Нархлар ислоҳоти бошлангана 1994 йилгача ҳамма турдаги хомашё ва маҳсулотлар бўйича эркин нархларга ўтилди, барча истеъмол моллари нархи устидан давлат назорати бекор қилинди. Ислоҳ қилишнинг дастлабки даврида (1992 йил) кенг доирадаги ишлаб чиқариш – техник воситаси бўлган маҳсулотлар, айрим турдаги халқ истеъмол моллари, бажарилган ишлар ва хизматларнинг келишилган нархлар ва тарифларга утилди. Аҳолининг ҳисоялаш мақсадида чекланган доирадаги озиқ-овқат ва саноат товарлари нархларнинг чегараси белгилаб қўйилди. Нархлар ислоҳотининг навбатдаги босқичида (1993 йил) келишилган улгуржи нархларни давлат томонидан тартибга солиш тулиғича тўхтатилди.
Нархларнинг эркинлаштиришнинг охирги босқичида (1994 йил октябр-ноябр) халқ истеъмол моллари асосий турларининг нархи эркин қўйиб юборилди. Шундан қилиб, иқтисодиётни ислоҳ қилишнинг биринчи босқичи нархларни тўлиқ эркинлаштириш билан тугади. Иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш бошқаришнинг тегишли тизимни яратишни талаб қилади. Шунга асосан куплаб марказий иқтисодий органлар ва вазирликлар тугатилди:
1. Давлат режа қўмитаси;
2. Давлат таъминот қўмитаси;
3. Давлат нархлар қўмитаси;
4. Давлат агросаноат қўмитаси ва бошқалар.
Бошқаришнинг маҳаллий даражасида (вилоят, туман ва шаҳар) ижросига бошқарув вазифаларини божориш учун ҳокимлик жорий қилинди. Бозор ислоҳотлари бозор инфратузилмасини яратиш чора-тадбирларини ҳам қамраб олади. Бунда молия, банк-кредит тизими муассасалари, суғурта, аудиторлик, юридик ва консалтинг фирмалари ҳамда компанияларини, биржа тизимини яратиш тақозо қилинади. Бу бирқанча йўналишлар бўйича борди.
Биринчи йўналиш бўйича товар хом ашё биржаси тизими ривожланди. Бу ўз навбатида, брокерлик ва дилерлик идоралари, савдо уйлари, воситачи фирмалар пайдо бўлишига олиб келди. Иккинчи йўналишда капитал бозорининг ишини таъминлайдиган тузилмалар вужудга келтирилди. Кредит ресурслари бозори ва валюта бозори вужудга келтирилди ҳамда давлатга қарашли бўлмаган суғурта компаниялари тузилди. Учинчи йўналиш ишчи кучи бозорини шакллантиришдан иборат бўлиб, бу соҳада 240 дан ортиқ меҳнат биржасини ўз ичга олувчи катта тармоқ тузилди. Бозор ислоҳотлари ташқи иқтисодий алоқаларга ҳам тегишлидир. Бу соҳада ислоҳотларни амалга ошириш борасидаги республиканинг замонавий ташқи иқтисодий комплекси мутлақо янгидан шакллантирилди. Ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланиши зарур бўлган муассасалар (ташқи иқтисодий фаолият миллий банки, божхоналар хизмати) барпо этилди. Амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг асл мақсади - инсонга муносиб яшаш ва фаолият кўрсатиш шароитларини вужудга келтиришдан иборат. Шу сабабли иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг бутун даври давомида аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича чора-тадбирлар қўриш объектив заруриятдир. Республикада аҳолини ижтимоий ҳимоялаш чора-тадбирлари қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилди. Биринчи йўналиш - нархлар эркинлаштирилиши ва пулнинг қадрсизланиши даражаси ортиб бориши муносабати билан даромадларнинг энг кам ва ўртача даражасини мунтазам ошириб бориш. Иккинчи йўналиш - Республиканинг ички истеъмол бозорини ҳимоя қилиш ҳамда озоқ-овқат маҳсулотлари ва саноат моллари асосий турлари истеъмолини муайян даражада сақлаб туриш. Учинчи йўналиш - ислоҳотларнинг дастлабки босқичида аҳолининг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб-қувватлаш. Маълумки, Ўзбекистон аҳолиси тез кўпаяётган, зич жойлашган ҳамда меҳнат ресурслари ортиқ бўлган мамлакатлар қаторига
киради. Бунинг устига оилада кишилар сони юқори (ўртача 6 киши атрофида) бўлганлиги туфайли жамғармалар етарли эмас, сармоялар кам. Бундай шароитда жонли меҳнатни кўп талаб қиладиган (қўл меҳнатини талаб қиладиган) ишлаб чиқариш тармоқларини, майда ва ўрта корхоналарни қуришга устуворлик бериш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ хўжалигида ҳам кўпроқ мева-сабзавотчилик йўналишига, чорвачиликнинг иш кучи талаб қиладиган соҳаларига эътиборни кучайтириш айни муддаодир. Мамлакат иқтисодиётига чет эл сармояларини жалб этиш, уларга солиқ ва бошқа масалаларда имтиёзлар бериш ҳозирги даврнинг талабидир.


Хулоса
Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, мамлакатимизнинг бозор иқтисодиётига ўтиш илмий концепцияси, давлат дастури асосида амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар тобора чуқурлаштирилмоқда, миллий иқтисодиётимиз эркинлаштирилмоқда, у умумжаҳон иқтисодиёти билан чуқур интеграциялаштирилмоқда. Мамлакатимизда янги демократик жамият барпо этишнинг Ўзбекистон йўли халқимизнинг тарихий-миллий салоҳиятига, маънавиятига, ҳозирги авлоднинг куч-қудратига, унинг келажак учун умидвор
интилишларига, энг муҳими, ёшларимизга, уларнинг фидойилиги ва ватанпарварлигига асосланган. Бундай жамиятни қуриш, унга муносиб бўлиш замонавий билимларни, айниқса, илғор иқтисодий тафаккурни, замонавий касбларни, маҳорат сирларини қунт билан эгаллашни тақозо этади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. 
   www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси.
   
2. 
   www.press-service.uz – Ўзбекистон Республикаси Президентининг Матбуот хизмати расмий сайти.
   
3. 
   www.referat.uz
   
4. 
   www.ziyonet.uz
   
5. 
   Расулов М. Бозор иқтисодиёти асослари. Т.: “Ўзбекистон”, 1999
   
6. 
   Зайнутдинов Ш.Н., Кадирходжаева Н.Р. Бозор назарияси. Дарслик – Т.: ТДИУ, 2007-йил
   
7. 
   Амалий иқтисодиёт (ўқув қўлланмаси). Таржимонлар И.Фозилов ва бошқалар. Т.: “Шарқ”, 1996
   
8. 
   Ўлмасов А., Ваҳобов. А. «Иқтисодиёт назарияси». Тошкент. Шарқ. 2006 йил
   

1^ Расулов М. Бозор иқтисодиёти асослари. Т.: “Ўзбекистон”, 1999.

2^ Зайнутдинов Ш.Н., Кадирходжаева Н.Р. Бозор назарияси. Дарслик – Т.: ТДИУ, 2007-йил

3^ Амалий иқтисодиёт (ўқув қўлланмаси). Таржимонлар И.Фозилов ва бошқалар. Т.: “Шарқ”, 1996.

4^ Ўлмасов А., Ваҳобов. А. «Иқтисодиёт назарияси». Тошкент. Шарқ. 2006 йил.