Ўзбекистон халқлари тарихининг ўҚитиш усуллари ва унинг вазифалари

ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚЛАРИ ТАРИХИНИНГ ЎҚИТИШ УСУЛЛАРИ ВА УНИНГ ВАЗИФАЛАРИ
Умуман тарих ўкитиш усуллари илмий педагогик фан бўлиб, у ўкувчиларга тарихдан пухта билим териш, уларни ватанпарварлик руҳида камол топтириш то тарбиялашда мактабда ўкитиладиган тарих курсининг мақсадини, талим-тарбия вазифалари, мазмуни, усулларини ҳамда тарих ўкитишнипг энг муҳим воситаларини белгилаб беради.
Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усулларини асосий фан сифатида олий-ўқув юртларидаги тарих факультетларининг ўқув режа- сига киритилиш ва уни ўрганишдан кўзда тутилган мақсад келгусида ўқитувчи бўлиб чиқадиган талабаларни мактабда Ўзбекистон тарихини ўкитишнинг илмий асослари билан қуроллантиришдан иборатдир.
Ўзбекистон халқлари тарихини ўқитиш усули ўзининг мустақил текшириш предметига эга. Мактабда Ўзбекистон тарихи фанининг ўқитилиши ва ўкитиш жараёнининг ўрганилиши Ўзбекистон тарихини ўқитиш методикасининг предметини ташкил этади. Ўқитиш жароёнининг объектив суратда амал қиладиган ўз қонуниятлари бор. Уларни билиб олиш ва таълим-тарбия жараёнида бу конуниятларга амал қилиш, улардан оқилона фойдаланиш мактабда Ўзбекистон халқлари тарихи илмий асосда олиб борилишининг муҳим шартидир.
Тарих ўкитиш усули тадқик этадиган, талабаларшшг пухта ва вдкаммал билим олиши ва амалда суянишя керак бўлгпн тарих ўкитиш- нинг умушй конуниятлари нималардан иборат ва улар т/гьдим жараё- нида кагпай ншлоён бўлади?
?збекистон халклари тарихши ўқитиш жариёнипшг таркибй: қисьь лари максади, мазвдни, ўкитишнинг метод ва усуллори, катижалари
ўртасқдаги донуниятли алокалари қуйпдагяча намоён бўлада:
Иактабда Узбекистон тарихи курсининг мадсади, таълшлг-тарбия вазифаларннинг глуваффадиятли амалга оширилиши ўдитишнинг мазму- нига, унинг ғоявий-сиёсий ва назарий жиҳатдан ришик бўлишига боғлик бўлганидек,. ўкувчиларнинг ўзбекистон таряхи курсшш ўз- лаштириш даратаси ҳам ўз навбатида ўқитишнинг илш!й асосда, мак~ садга мувофиқ ташдал қилинишига, ўкитувчшшнг ўрганиладяган ма.в- зунинг мақсади, таълим-тарбия вазифалери ва мазмунига мос кела- диган таълим формалари, ўқитиш метод ва усуллари ҳавда восита- ларицан кай даражада мақсадга одвофик фойдалана билишга борлиқ- дир. Шунингдек, ўкитииюин1•, натикалари ҳам ўкитувчинюгг ўқитиш- дан кўзланган максадни, унинг таълим-тарбиявий вазифаларини анид белгилай оляпшга, курснинг мазмунига мос тарэда амалгь* оширишга ёрдам бера оладиган метод ва усуллардан илмий асосда фойдаЛана билишга боғликдир. Ўзбекиотон халклари тарихини ўқитюа жораёни- нинг таркибий кисмлари ўртасидаги бу ўэаро диалектик борланиш • натижасида улар бир-бирига узлуксиз таъсир кўрсатиб боради. Та- вихниўкитшцца ана шу қонуниятларга суянмасдан, улар-ш еътиборга олгласдан туриб яхши натижага эришиб бўлмайди.
Профессор П.В.Гора тарих ўкитиш усули дастури ва маъруза курсининг илмий асосларига бағишланган маърузасида мак-табда та- рих таълими жараёниникг умумий қонуниятларикя куйидагя чязмада ифодалаб, уларнинг ҳар қайоисига изоҳ беради:1
ИЧ И1 ■■ т !■ ■ II I .1.1 - 1 ■ ■ ■* •
Тарях ўкятшшинг максади. Иавтабда Укувчиларнинг
('гаъ.швл-тарбия ва ривож- тарих таъ- ёш хусусиятлари
ланиш вазифалар^ ашиняиг ва билиш шко-
мазм\?г.я ниятлари |
Тарих ўкигиш Сўқитиш Ъа ўрганяш) ни таидсилэтш
Укитишшшг натйжаларйТ"тар1осиК"Шошм- лар ватанпарварлшс тарбияси ва ўкувчи- ларнинг ривоглалиш дпракаси
I. Го;>а П.В. Научпне оспови программн и логацисшюго курса методи
ки обученил истории.Г. ,1972, стр. 42-43.
Рзбекистон халкларя таряхяни ўцитшшинт’ асосий максапм, табда ўкитиладиган бошка фанлар каторвда, Узбекистон днмлп, I нинг ўтмиш тарихшш ўрганиш ва шу Ватагга-содик жамилт кииич м . тарбиялашдан иборатдир. Бу макоад бир бутун, катор таълим-т,1 \\Ши вазифаларвдан ташкил топади:
Мактабда Ўзбекистон г- .лқлари тарихшш ўкитшнникг асосий впм(к|>и)п ўкувчиларнинг илмшй дунё„қарашани ҳосил қйлшддан иборатдир. !,’,п табда тарих ўқитиш жараёнвда ёшларни меҳнатга муносабатини опш риш вазифалари, уларни ҳукукий, ахлоқий-мафкуравий жиҳатдан ҳам тарбиялаш вазифаларини амалга ошира бориш керак.
Узбекистон тарихини'ўқитиш деганда-тарихий материал восита- свда ўкувчиларга билям бериш, уларни вагавда глуносиб руҳда тар- биялаш ва камол гоптириш вазифаларини амалга ошириш учун зарур бўЛ1’ан жмрпбн, яъни ўқитувчи ва ўкувчилариинг ақли!! ички ҳам- да ўкув ҳаршштлари тмшқи лсараёни гушуниладя.
Узбекистон Х1ши<лари тарихи курсинилг ма.чмуни деганда, бирин- чи гадда гарих дастуриди белгшлаб бермлган торихий билимлар кў“ лами, ўкув материали; унинг аол мнзмуми, тм|пхпм ооосларни диа- лектик - материалиетик нуктаи-ннзардаи таҳлнл қилиш асоовдн келиб чиқадиган хулосалар ва умумлашти|шш!мр, ўкумчил/|рннмг тарихий материалларни ўзлаштириш ва олгал билимларвдан ФоШтлина билиш .соҳасвдаги ўқув усуллари, кўниюла ва малвю.лпри сж г-илгм, шу жумладан, уларни илмий тадқиқ килиш юшрининг мнг олиЛ фюр/лалари- ни згаллашл&ри кўзда тутиладя.
Узбекистон халқлари тарихлш ўқитишм,. ташкил қилиш догрнда, тарихни ўкитяи ва ўкугчиларшшг уни ўрганшпшш ташкил мтшп, улар- нинг ўрганиш фаолиятини ўкитувчиншг бошқаришихш брдмм борадиган усуллар, ўкувчялардаги маш:уд билшдларки ишга оолиш ва уларни ижодий билита йўналтирадиган топшириқлар тизими ҳамдн таълимншг. турли хил форгдалари дарс, амалш: машгулотлари ва бошқмлпр тушу- няладя,
Узбекистон халкларя таркхини ўқитишнюгг натюкалари доганда эса, мактабда тарих ўкитишнииг максад ва вазиФаларини, мпзмунини мувэфхгақиятла равишда амалга ошрилиши; ўкувчиларнинг тарих Фчни асослаппни, тарихяй глатериалга мос самарали метод ва усулларни '<5илиш ва бялимларда».фойдвлаяа билиш мала..аларини пухта ўздашти- ришлпри, шу асосда лнги жаг.шят кишиояшшг зарурий сифптлсршш тар-
биялаш, ўкувчиларнинг тар;кий тафаккуриии, тасаввури ва нутқл- ня, махоус ва умушш кобилиятларини ўстириш кўзда тутилади.
Шундай' килиб, мактабда Ўзбекистои тарихи таълюли караёни- нинг 'юдоридага умумай донуниятлари дуйидаги объектив ва катъий такрорланадиган алодаларда намоён бўлади: ўкитишнинг мақсади унинг !лазглуни билан белгилапади, глаксади ва мазглуннга мос кела- диган ўкитиш усуллари танланади, ўкитишинг самарасл эса ўкитиш- да эргапилган катъий икобий натижалар билан текширилади, яъни тарихий билимнинг сифати, тарбия ва ўкувчиларнянг камол топшпя даражася би.лан ўлчанади.
Таълимни муайян педагогик максадга йўнвлтирмок учун ўкитув- чи мактабда тарих ўкитишнинг максадини, унинг асооини ташкил Килган таълшл-тьрбия вазифалариии билиб олдшнинг ўзи кифоя кил- майди. Шу билан бярга, умумий вазяфаларни амалга оширюада ҳар бир сннфца ўкитиладиган тарйх курсининг ўрни, вазифалари, ўз нацбатида мазкур курсни ўкнтишнинг таълим-тарбия вазифаларяки амалга оширшвда унинг ҳар бир бўлими, бўлюддаги маизулар, ҳатто ҳар бир дарсда ўтиладиган мавзуниш? ҳам асосяй вазифалари одцин- дан белгилас олинши керак. Чунки ҳар бир тарих дарсининг бутун тарих курсянинг умумий дарслар ^тисшица тутган. ўрни бор, бу дарсда мактабда тарих ўкитиш олдига кўйилган умуглшй вазифанинг қандайдир элементи ёки бўлаги ҳал этиладя.
Ўзбекистон тарихини ўқитяш мақсадларяни белгилашда, аввало таълим ва тарбиянинг узвий бирлигюш, ўкитиш давомида ўкувчи- 'ларнинг гоявий-сиёсий савияси мугтасил ўсиб боришини, уларца кў- ншсма ва малакалар ҳосил бўлишини ҳамда юкодий фаолиятга тайёр- ланишларин" назарда тутмок керак. Таълшадаи кузатилгаи мақсадлар- нинг муваффақиятли равишда амалга ошмоғи учун, улар илшЛ аоос- да белгиланмоғи лозим. Бу мақсадлар гарих таълимининг мазмуни ва вазифалари билан белгилаиади. Шунингдек, бунда таълимнинг бошқа шарт=шароитлари: ўкувчиларинг савияси, билими, кўнигамалари ва' малакалари, дарс учун ажратилган вақт, дарсни ўтиш юл’'оииятлари ва бошқалар ҳам назарда тутилади. Таълюл мақсадлйрининг илшй асосда белгиланиши уларнинг реоллигини таъшнлайди. Таълиццан кўзланадиган мақсадларни ўкитувчи накадор чукур англаб олган бўл- са, тарих ўқитиш мазглунон шунчалик ғоявий ва тарбиявий натижа бо- ради.
Ўзбекисгон халқларя тарихини ўдитишнштг самарали бўлишвда ўкувчиларнинг билиш фаолиятшш '.кушайтириш муҳим роль ўПнайди. Дарс ва дарсдан ташкари машғулотларда ўкувчиларнинг билиш фао- лиятининг фаол бўлишлиги жуда кўп омилларга, аввало, машғулот мазмунишшг ғоявий-сиёсий ва илмий-назарий жиҳатдан юҳори савия- да бўлишига, ўкитувчик. .нг энг ғлуҳим, тат>сирли!ва ҳаётий мисоллар ёрдаада ўрганилаётган тариҳий асослар, воҳеалар ва ҳодисалар- шшг моҳиятини жонли ва ишонарли тарзда очиб бера олишигп ва бу водеаларни чукурроҳ ўрганиб олишшшг муҳишшгини ўкувчилар- нинг тушуниб олиши ҳаэда уларда ўрганишга иштиёк .уйғота бишшша бОғликдир. Бу ўринда ўкиГувчининг ўкувчиларни машғуло^ маэмунини ўзлашгириб бориши устидан киладиган назорати, ўкувчилар ўрганиши- ни бошкара билиши, шунингдек, уларнинг .янги билтшарня ўзлашти- • риш учун ўзларидаги мавжуд бялям ва малакалардан фойдалана бшш- ши, яъни ўзлашгирилган билим ва эгалланган малакаларншг фаоллаш- тирйлиши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.
Мактабда Уэбекистон гарихи курся мазмунан жуда ҳам бой ва хялма-хилдир. Тарих курсянинг мазцуни мактабда уни ўкитиш ва ўкувчиларншш ўрганиш фаошити орқали уларнинг онгига, тарбияси ва тафаккурш?а таъсяр кўрсатади, уларнинг камол тоиишяга Урдам беради. Демак, маигулотнинг мазмуни мактабда тарих ўкитшшшш сифати ва самарадорлягини оширяш ҳавда ўкувчиларшнг билим фао- лиятини Г 1кучай'тиришн1шг ҳам асосий омида бўлиб хлзмат килнци. Шунинг учун ўкигувчи ўкувчиларшюг билиш фаолиятини кучайтириш- га ижобий таъспр этувчи ва умуман ўкитишнинг самсчдорлигини таь- шшллвчи методик усул в.. воситвдарни танлашда ҳам ўрганилаётган тарихзШ магериалнинг мазмунини назарда тутмоғи лозим.
Таршг ўқитиш усуллари ўкитиш жараёнининг таркибий кисмлари "лар ўртасида п катъий такрорланадиган ўзаро алоқа во боғланиш- ларда намоён бўладиган конуниятларни очяб боради, вп тярих ўқи- тиш жараёшюи такомиллаштиришда улардан фвйдаланиш йўл-йўрикларини ҳам кўрсатиб беради. Демак, тарих ўқятиш усули бўлажак ўкитувчйлар- ни мактабда тарих ўқитяшнинг илмий-шазаряй асослари билан курол- лантиради. Шунингдек, услуб уларш тарих ўқятиш лшрабнини ўрганиш- нинг ток"'.приш усуллари билан ҳам куроллантиоади. Тарих ўқитиш лшра- ёни икки йўл билан ўрганилади:
Биринчцся к у з а т и ш у с у л и д и р.
Бу усудцан фойдаланганда, турли хилдаги ўцув мотодик адабиёалар, ўкувчилариинг ёзма ишлари, маърузалори, уларнинг жавоблари ёзил- ган кўчирмалар, стенограммалар во магнитафюн ёзувлари, ўкитяи- га берилган .. баҳо ва чидарилган хулосалар билан танишиб чиди- лади, дарслар кузатилади, ўкувчиларнинг билими ва малакалари ўрганилади.
Иккинчиси тадкикот у о у л и.
Ўқитувчи ўқитиш жараёнини ўзи хоҳлаганича уштиради». Унга баъ- зи узгаришлар киритади, натижасини текшириб кўради. Хуллас, ижо— дий иш килоди ва унинг бу иши илмий твдквдотга ўхшаб кетади. Би- рок, ўкитувчя килган ижодий изланишларинг илмий тадквдотдан фюрки, аввало, шундаки, ўкитувчи дарсда амалий вазифани ҳал ки- лади, уникг хулосалари эса, ўз фаолиятининг натижаси б;*лади. Ил- мий тадквдотда кўпчилик ўкитувчиларнинг иши учун умумий бўлган конуниятлар тадкиц этилади, чикарилган хулосалар илмий асосда расмийлаштирилади. Шунинг учун ҳам тарих ўкитиш жараёнини тадкВД этишдаги кузатиш усулини тадкикотдан фарк кила билиш керак.
Тарих ўкитиш методикаси тарих фани билан узвий боглангандир. Тарихий материализм тарих фани ва ўкув предмети бўлган тарих курсининг методологик асосяни ташкил килади. Тарих ўкитиш ўкувчи- ларга тарихий вокелияни билдиришдак иборатдир. Шу зшҳатдак ўкув- чиларнинг тар*ш!й вокеликни билиш йўлларя тарихий тадквдотга ўх- шаб кетада. Қискаси, тарих фани ва тарих ўқитиш услуби ўзининг алоҳида ўрганиш объекти, вазифаои ҳавда тадквдот усулига эга.
Тарих фани кишилик жамиятининг тарадкиёт конунларини билиш ўтмшл ва ҳозирги замокни яхширок тушуниб олишга, келажакни олдиқцан кў- ришга имкон беради.
Узбекистон тарихини ўкитиш усули мактабда тарих ўкитиш жара- ёнининг таркибий кисмлари ва улар ўртасвдаги конуниятди алоҳалар- ни очиб бериш билан бирга ўкитишнинг самарадорлигини ошира бориш максадида тарих ўкитиш жараёнини тадквд этиш усуллари билан хам , куроллантиради.
Услуб тарих фани асосларини очиб бериш максадида тарихяй ман- балар, фактлар ва умумий хулосалардан фойдаланади.
Тарих ўкитишда ўкувчилариинг ёши, билими, фикрлаш кобилияти ва умуман руҳий фаолиятшш эътиборга олмасдан туриб, уларнинг ўкув фаолиятига самарали таъсир этиб бўлмайди, Шу сабабли услу6
руздпунослик фани билан чамбарчас боғланган.
Услуб таълим-гарбия ҳадидаги педагогяка фани, унинг тмрки'п нисми бўлган двдактика билан чамбарчас ооғлгшган, унинг муогнцин бир тармоғидир.
У1ШТА№й1 МАкГАБЛАРИДА УЗБЕКИСТОН ХАДЛАГО
ТАНШ КУРСИНЖГ МАЗМУНИ ВА ТАМИМ-ТАРБИЯВИИ
ВАЗИФАЛАШ -
Тарих фани на ўнув предмети бў.чган тарихни ўрганишинг наза- рий ва методологик асосири тарихий штериализм ташкил этади.
Тарих фани объектив суротда амал ниладиган нонунларни очиб бериш максадвда кишилик яшмилтинииг. Таронниёт жараёиини ўрганади, бу нонунларпи билиш ўтмигшш па ҳопирги оамошш илмяй асосда яхширон тушуниб олишга ҳамда келажагаш одципдин кўра "билишга ва уни онг- ли равивда кўришга ямкон бороди.
Узбекистон Республикаси "Таълим туғрисвдм"ги конунининг 4- моддасида "Узбекястон Республикасвда келиб чикшни, жинси, тили, ёши, ирки, миллати, эътиноди ва динга ■муноообмтпдмн, ижтцмояй аҳволи, машғулотянинг тури, турар жойи, республика худудида кан- чадан бери пшаётганлигидан натъийназар барчанинг тоълим плиши учун 'тенг ҳунунлнрни кафолатлайди"1 - деб кўрсятилгон.
Мактаб тарих курси жамият тарихи ижгимоий-иктиоодий босиич- ларнинг тарақниёти ва уларшшг б(!ри ўрнини икюшчиси плиши ҳаки- даги таълиглотга асосЛанган. Тапих ўнитишнипг вазифаои жпмият тарақкиётвда моддий ишлаб чикарганнииг болгиловчи ,»пли ҳмқидм, иж- тимоий ҳаётнинг ҳамгла соҳаларвда халн мммсининг - унииг меҳнати ва нурашянинг ҳал килувчи роли тўғрисвди ўнугпиларда тушунча ҳоч сил қилишдан иборатдир.
Шу пайтгача У.УШ-Х1 сянфларда Ўзбекистои халқлмри тярихи СССР тарихи тг пкибида ўрганилар эди. Эндиликда эсм мустакяллик шарофати туфайля Узбекистон халқлари тарихяни алоҳвда ўрганиш билан бирга, унга ўлкамиз тарихйни ўрганувчи "ўлчашунослшс", "археологил", ■"этнография" ве боина бир канча фанлар ҳам нўшилдики, бу фенлар тарвдимизни умумжаҳон тарихк фани билан'янивдан бвряанипша Катта ёрдам бсрнди,
Пактаб тарях дастурларвда тарих курсининг таългал ва тарбия
I. "Халқ таълими" журяал' , 1992 йия, 10-12 соиларя, I- бет.
вазифаларя, мазмуии, укувчиларнянг ўзлаштиряб олиши зарур бўлгкн асосий тушунчалар ин гоялар, кўникмалар ва малакалар мицдори аник белгилаб бврилг ш. Унда мактаб тарих курсининг таълим ва тарбия вазйфолн[1и куйидагича ифодалаб берилган:
Еиринчадан - ўцувчиларни кадимги замонлардан то ҳозирги куня- мизгача бўлган шмият тараадиёти тўғрисида пухта ва чукур билим- лар билан куроллантириш;
Иккинчидан - аник аоосли материалларни таҳлил килиш ва умум- лаштириш асосида улар учун тушунарли формада ижтимоий ривозкланиш цонуниятларини илмий тушунишни ҳосил килиш;
Учинчвдак- тарихнинг чинакам ижодкорлари, моддий ва мавдавий неъматларни яратувчя - халк оммасининг ррли ҳамда шахснинг тарих- даги аҳамиятя; *
Тўртинчидан - ўкувчиларни илмий объектадлик, тарихийлик,' синфий ёндоппш конунларига асосланган ҳолда ўтмивдаги ва ҳозарги замон ҳодисаларига ялмий карай билишга ўргатиш;
Бештшчадан - ўкувчиларни халқлар тинчлиги, ҳаьдаорлиги, бир- бирини тушуниш ва ҳурмат қилиш руҳида, шовинизм ва шллатчиликка, милитаризм ъи урушни тарғиб кильппга, камситиш ва ирқий устунвдк- ка қарши муросасиз кураш руҳида,тарби.ялаш;
Олтинчидан - ўқувчиларда меҳнат тарбиясини амалга ошириш, уларни моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги ишларга психологйк жиҳаг- дан тайёрлаш; меҳнатнинг барча турлари ва унинг натижаларига ҳур- глат, уларни ўз шахсий қобилияти ва жамият эҳтиёжларига караб онг- 'ли равивда касб танлашга тайёрлаш;
Еттинчвдан - ўкувчиларнинг Ижодий фикрлашяни, уларнинг билим эгаллавдаг" фаоллигини, мустақиллигиии ривоклантириши, ишлаб чи- кар^шгга, фанга, санъатга қизиқишларшт рағбатлантириш, ўз билим- ларини мустакил тўлдириш, шу жумладан, мактабдон ташқари ехборог манбалари ҳисобига тўлдириш, ҳозирги замон сиёсий ҳаёт воқеалари- ни тўғри тушуниш, кўникма ва малакаларини сингдиршли лозим, Айниқ- са, умумтаълим мактаблари дастурларада Узбекистон халкяари тарихи тузилиши ва ўрганилишига алоҳида эътибор бериш лозим. Бушшг учун куйидагиларга бироз жалб этиш керак:
- Ўзбекистон халқлари тарлхи бўйича тпнлаигац дастур штериали мазмуни ва миқдоршш ўнувчиларнинг билиш имкониятлари ҳацца уни ўрганш учун ажратилгпн вақтда мос бўлиш, шу билан бирга жугду- рият таряхи учун мос бўлган энг муҳим асослгр во туту1г|/1ларни танлаш;
- Узбекистон халқлари тарихлни-ўргапгпида доимо ўцупчнлар- нинг бошда фанлардан ва углуглий тарихдан олган асосий нм п;|зарий билимларига суяниш, ҳамда такрорлашга йўк кўйилмагпн ҳолдп жум- ҳурият тарихи материал.лря асосида уларнинг билимларини аниклаш- тириш;
- Ўзбекистон давлати тарихини ўрганишнинг тарбиявий имконият- ларидан самарали фойдаланиш, энг аввало дунёчарашга доир етакчи ғояларни, умумий конуниятларни, уларнинг асосини ташкил килгпн кў1лҳуриятимиздаги бошка хапклар босиб ўтган тарихий йўлни очиб бериш лозимдир.
УМУМТАЪШШ МАКТАБЛАРИДЛ ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚЛАРИ ТАРИХШШ ЎҚИТИИДА ТАҒИХИЙ БИЛЖШАҒНИНГ РОЛИ
Узбекисгон жу[лҳурияти "Таълим тўғрисида"ги конунининг 9- мод- дасида "Умуглий тдълим узлуксиз давлат таълими тизимида асосяй бў- ғин бўлиб, таълим олувчилар ялмий билим, меҳнат, ва бошланғич касб- кор кўникмалари, ишбилармонлик асосларини эгаллашларини, шунинг- дек ўз ижодий кобилияглари ва маънавий фазилатларшш ривожланти- ришларнни таъминлайди"-*- - дейилган. Умуман олганда мактабда Ўзбе- кйстон халклари тарихи ўкитишнинг асосий вазифаси - ўкувчиларга тарих фанидан пухта билим бериш, шу билимларни амалиётда кўллапиш кўнякмалари ва маҳоратяни ҳосил килиш, материалистик дунёқарашни •шакллактиришдан иборат. Бундан ташқари, Узбекисто халкларп тари- хини ўргатиш ёшларни ғоявий-сиёсий жиҳатдан чиниқтириш ва уларда илмий дунёкарашни шакллантириш,. ҳозирги давр тараккиётяшшг асосий босқичлари ва зиддиятлари моҳиятини тўғри тушунишга тайёрлшшгинг муҳим воситас»;Дир.
Урта умумтаълим мактабларида ўтиладиган тарих курсининг бпъзи бир вазифаларини услубчи А.А.Вагин куйидаги боскичларда йфодалаб берган:
I. Укувчилар тарих;ш жараённи Ьа тар:кий ривожланишнинг ҳамгла боскичлардаги ижтимоий-ҳаётнинг турли томонларини характерлаб бе- рувчи му ;им тарихий асосларни пухта ўзлаштггчгб олган бўлишлари Дарур,
I. "Халқ таълшли" ойно.маст, 1992 пил, 10-12 бонлари, 2- бет.
2. Тарихий асосларни ўалашгириш иатижасида ўкувчилар тарих- даги асосий воқеаларли, улпр уртиоидоги ўзаро боғликликни, ҳа;л- до уларниш’ ривожламиб боришини ако оттирунчи аниқ тарихий тесав- вурлар тизишши.ҳосил килиишири ловим.
3. Ўқувчилар миктпб тарих ку|;оидаги муҳшл тарихий тушунча- ларпи пухта ўзлашти|)иши, .'и.'н.иштнинг ижтимоий рявожланиш қонунйят- ларини мукаммал тушуниб стиши, тарихни ўз ёшига цараб илмий асос- да хар томонлама бўлиб олиши лозим.
4. Уцунчилар тарих курсадан ол1’ан билши ва малакаларини ян!’и тарихий матчриалларни ўрганишда, ўтмиш ва ҳозирги замон воқеа- ларини тувдунишда, куидалик юктимоий ишларда, ҳаётда кўялай билиш- лари лозим,
5. Ўцувчилар тарихин материал билан, ҳар хил матдлЗр дарс- лад, тарихш ҳужкатлар, илмий-оммабои адабиёт, сиасий рисолалар, рўанома ва ойномалар, хариталар билан ишлай билиши, режа туза олиши, тарихий материални тизимяива асосли равишда баён қила би- лиши, айрим тарихий мавауларда ахборот бера ол!шш, търуэалар ки- ла олиши лозииг.
Юқорида кўрсатилган вази^алар бевосита ўрта мактабларда Узба- кистон халклари тарихини ўкитишда ҳам асос бўла олади, шуншг учун ҳам ўкувчилар билимини аоосий тарихий фектлар билан бЬйитиб, чукурлаштириб бориш мактабда тарих ўкитишнянх’ энг муҳим вааифа- ларидан бири Здообланади.
Масалан, ўкувчилар Ўзбекистон халкиари тарихини ўргакиш жараё- нида Ўзбекистонда жамкят тараккиётшша’ ҳар бир тарихий боскичи- да одамлар кандай яшаганини, ҳукмдорликка асосланган синфий да’з- латлар кандай вужудга келганладини, ейникса, Ўрта Осиё халкларя - нинг ўз озодлиги ва мустакиллнги учун чет эл боскинчиларига форс- лар, македонияликлар, араблар, мўғулдарга карши олиб борвдн каҳ- рамонона курагаларяни, ўзбек халки бшан кардош халклар ўртаоидаги қадимдан давом этиб келаётган иктисодий,сиёоий ва маданий алока- ларни, булардан ташкари Мустакил Узбекистон давлатин' и1 ҳозирги даврдагк саноати, кишлок хўжалиги, фан ва маданияти ютудлершш, қискаси, факат Шарвда эглас, балгах жаҳон тарихида ўзининг мустакил йўлига зга бўлгнн давлатга айлпнаётганляги ва бошка фактларнл пух-
I Вагин А.А. Метолика ареподаванкя истории в средней школа.
"Нросвешенио", М., 1933, стр. 0-9,
та билипшари керак.
лдуман олгавда, тарихий фактларни ўалаштириш.таадим-тарбия жиҳатидан ҳар канча муҳим Оўлса ҳам, фактларня билишнинг ўяи Укувчиларнинг тарихни билиш жараёнидаги биринчи боскичдир.
Укувчиларни пухта билимлар билан куроллантиривда тарикиП тасаввур ва тушунчаларн' ҳосил килиш, конунингларни тушуниб олиш- нинг аҳамияти ҳам каттадир. Тарихий тасаввур билан гушунчалар бир-бири билан уввий боғланган. Уқувчиларда ҳодисалар,тарихий жараёнлар ҳакида етарли даражада т;"лич ва аниқ тасаввурлар мав- жуд булгандагина тушунчалар ҳосил бўлади. Тарих ўкитиш жараёнида ўқувчиларшшг гасаввурлари чуқурлашиб бориши натижасида гушунча- ларнл шакллантириш учун замин яратилади. Тушунчалар ўз навбатвда тасаввурларни мазмунан бойитиб, аниқлаштириб боришга ёрдам бера- ди. Тарих ўқитишда айнвдса, Ўзбекистоя халқлари тарихшш ўқитиш- Дэ ўкувчиларнянг кўз ўнгвда ўтмишдаги ижтимоий ҳаётнинг яхлит манзараларини шакллантиришда жопли ва ёркин обраэлардан фойдала- ншпнинг аҳамияти каттадир.
'Гасаввурпарни шакллантиришда тарихий ҳодисалар образларини ўкувчилар фаол суратда вдрок этлшга қаратилган усуллардан фойда- ланилади, Ўкитувчи ҳикоясинйнг маз!лунан кўргазмали ва образли бўлиши, дарслик матнидаги, тарихий ҳужжатлардаги воқеа ва тасви- рий элементлар, бадиий адабиёт асарлари ўқувчиларца тарихий тасаввурларии. шакдлантиришнинг асосий манбаи бўлиб хизмат килади. Уқитувчи материални баён қилаётганда, тарихий ҳужжатларцал, ил- мий-оммабоп ва бадиий адабиёт асаряарцданолинган ёрқин тафситптлар- га ҳавда ўқувчилардаги мавжуд тасаввурларга суянган ҳолда иш ту- тади, ўқувчиларнинг тарихга кизиқашянингг ортиши, уларнинг муҳвд тафсялотларни ажратиб одиши ва эсда сақ^аб қолишларига ёрдам бе- ради. Бироқ, ўвдтувчи кўргазмаля куролни шундайгюш кўрсатиб, унитш мазмунини тушунтириб, ҳужжвтларни ўқиб қўя колглай, балки ҳикоядаги энг муҳий жойларни алоҳида таъвддлаши, кўргазмали курол- ларня, матнларнй ўкувчиларнинг наол иштирокида таҳлил қилий, ун- даги энг муҳям элементларни ажратиб. чиқиши, ўрганилган ҳужжатлар- Да1’И у ёки бу жиҳатларга улар диққатини жалб қила билшшкерак.
Увдмтаълим мактабларининг тарях курси учуп тузилган дастурлар- нинг охирвда асосий тувд-эталар мазмуни белгилаб берилган. Бу тушун- чалар курснинг илми.1 мззг^нини, гояний-назариП асосларшш анвдлаб
оляш, аник тарихий матвриаллмрни таҳлил килиш ва умумлаштирш бўйича иш усулларини белгилаб олишга ёрдам бвради. Тарихий .ушун- чаларни ҳосил килиш двганда укувчиларнинг тарихий фактларнинг энг муҳим белгиларини иккинчи даражали балгилардан ажрата биливд. уларни гуруҳларга були олишни, тарихий воқеа ва ҳодисалар урта- сидаги боғланяя вн муносабатларни чукур англаб тушуниб олииикўзда тутилади. Ана иу гихлитда шаялланган, мукам(иал тарихий тушунчалар илншй бшшмпар тизимини вужудга квлишида бамисоли занжир вазифа- сини утайди.
Тарих ўқитиш жараёнида тарихий тасаввурлар билан тушунчалар- ни шакллантириш узвий богланган бўлиб. бир вақтнинг ўзида амалга ошади. Тарихяй тушунчаларня шакллантяришда ўкувчиларнинг фикрлаш фаолиятяарини рағбатлантириш ва унга раҳбарлик килиш Муҳнм роль ўйнайди. Тарих укитшцдо тушунчаларни шаклван1..ришнинг усул ва воситалари хялма-хил бўлиб, авваго у тушунчаларнинг маэмуни мурак- . каблшгига борлик. Масалан, модций буюмларомоч, кема тўгрисидя тушунчалар ҳосил қилиш учун бир ёки бир неча соат дарс кифоя кил- | са, социолагик гушунчалар ўкувчиларилнг ёш . ҳусусиятларини ҳисобга влц-ан ҳолда барча тарих куроларини ўрганшп давомидс ўз- лаштирилади.
Тарихкй тушунчалар ҳосил килишда.ўкувчиларнянг вокеа ва ҳоди- саларни (Тйрклай олиш кобилиятлариниўз ичига олган фикрлаш фао- лилтини кучайтиришда таълимшшг фаол усуллари - муаммоли таълим,
’ эвристик .. суҳбат усулларидан фойдаланиш, ўкувчиларнинг кўрсатмг- ли қуроллар, таълишшнғ техник воситалари, тарихий ҳужжатлар би- лан ишлашларини уштириш, уларга тарихни чукур ўрганиш билан боғ- | ‘ лик бўлган турли амалий характердаги ишларни топшириш алоҳида
аҳамиятга эга. Ш
Бир турдаги вокее ва ҳодисалар, тарихий жараёнлар ҳлада сабаб- окибат боғланишлар мазмунини таккослаб ўргениш жамият тараккиёти- нинг айрим ва баъзи бир умумий конунштларини тушуниб олиш имко- нини беради. Уқитувчи воқеа ва ҳодисаларнинг сабаб ва окибатлари ўртасидаги алока ҳамда боғланишларни кўпинча, дастлаб бир мамлака1! тарихшш ўрганиш вактида очиб беради. Бошкя гламлакат тарихшш ўр- ганиш пайтида илгари ўрганилган ходисгчларга ўхшаш ҳодисалар1га дуч келган пайтда ўкитувчи ўкувчиларга бир-бйри билан ўхшаш сабаб-нат] жали боғланйшлар тўғрисидаги билим ва малакаларини ўпгонилаётган
ҳодисаларни язоҳлаб беришга дедуктяа сураҳда гатбид этишлл|и умумийликларня англаб оляшларига ёрдам берадя.
Шундай дилиб, ижтимоий ривожланиш ҳонунларини ўрганиш у:юд мудцатли жараён булиб, у ўқувчиларда умумий назарий'билимлпр 0:1 илмй} дунёдарашни шакллантиряш ишларининг муҳим таркибий циеми дир.
МАКТАДИА УЗЬ-ВКИСТОН ХАЛҚЛАШ ТАҒИХИНИ УКИПШ УСУ1ЛАРИ ТИЗИМИ
В.А.Суходаинский "Мен тарбиячиншг сўзидаги нудрати, чексиз кучи1’а ишонаман. Сўз энг нозик ва энг ўткир дуролдир, шу боисдан ҳам уни шогирдларимиз далбига усталик билан тегиза олмоғимиз лозш..., Кўнглна глактабларда оғзатш тарбия тарбиявий ишниш’ кам чилягқцир, деб «аралади, аглгло бундай таъкидлаш мутладо беъмани- лик ҳисобланада, Бошда нароа тўғрясида: оғэаки тарбйянпнг содда- лиги тўғрисида, айрим ўдитувчиларнииг сўз билан тарбиялай олмас- ликларя тўғрисида ганир..ш керак"1.
ТАРИХ УКИТИШ УСУЛЛА.РИ ТИЗИМЛАШ.
1. Тарихий фактларни ўрганйш усуллари.
2. Хронологиянк ўрганиш усуллари.
3. Маҳаллий тарихий водеаларш ўрганиш усуллари.
4. Асосий тарихий туиунчаларни шакллантириш усуллари.
5. Сабаб - натижа алодаларини ўрганиш усуллари.
6. Тарихи!} жараённинг донунштларини очиб бериш усуллари.
7. Тарихий тасаввурлар ва тушунчаларни шакллантириш усулпари,
8. Тарлхни замонавий воқеалар билан боғлаш усуллари.
9. Ҳикоя ва мактаб маърузаси усули.
Ю.Суҳбат ^олуби.
И.Дарслик билан ишлаш усули.
12. Тарихий ҳугаштлар билан ишлаш усули.
13. Бадиий-тарихий адабиётлардан фойдаланиш усули.
^В.А.Сухашшнский. "Как воспитат настояшетш человека". Киев, 197С, 7-бет.
ОҒЗАКИ ЎҚИТВД УСЛУБШИ \{ЗМШ1
Бу мвтод қандай кандай шп^/нда кандай ху- берилган
шоалаларни ечиш «аадай ш.змунда ^усиятлар_ усулдан
да муваффадиятли- бўлгаада оу уоул г| эга |о11дажниш
роқ дўлланади? §£анла- §«£
уоулни нўл- ниятларга
ланиши тўғ- эга бўли-
ри бўлади? ши керак?
Чазарий ва онид Материал асосан ах^оротни Тегиши
билимларни таркиб ™тк^оада°§ЎЛ- Огзаки убул- орзаки
топтирганда ва «я!пяТ РИД " лар; оуҳбат, усулни бош-
ўкитишинг бо1Ш'.а ианда. хикоя. лек- »«а усул-
оарча вйзифалард- цлд ц*вдг лапга нис-
ни ҳал нилшдца. тегишли ту- батан ях-
ри билан ишрон эгал узлаштирйш- лагавда га тайёр бўлшганида.
Уьтемаи 'укитиш усули дагавда таълим вараёцвда ўвдтувчи ва ^кувчиларнинг маълум максадларга эришишга. «аратилган биргаливдаги ЕГГс^шри тушунилади. Бошкача «илиб айтгавда, ўнвдиш усул-
билиш, Кўнишла ва малакалар билан кўроллантириш, ғоявдй-ахлоқий жвдатдан тарбиялаш, уларда илмий дунёкарашни ўқувчилар томонидан ўша нааарда тутилган ВДмай бидим, ьуник&ш малакаларни ўзлаштириш фаолиятвда кўлланиладигая усуллар » ў
ИЧШ’ЎЗГКИСТОН халклари тарихини ўкитиш хозирги даврда мураккаб муаммо бўлиб, мактаблар олдига маъоулиятли вазифаларвд^овд^
' Бирок» ҳозирча ўкитиш усулининг бу муҳим муаммоси, хусуса кистон тарихини ўкитиш тизимлари втарли даракада ишлаб чик
ГаЧ’Узбекиотон халклари тарихини ўқитшиишгг метод ва усулларшш танлашда шуни назарда тутиш коргжш, ўкувчилар эсда сақлаб ^олиши зарур бўлган бшшмларни шунчаки баён килиб к:?я колиш.билан мак- садаа эришиб бўлглайди. Ўзбекистон тарихшш ўкитиш жараанида ўкув-
чиларнинг билиш феолиятини кучайтириш, уларнч амалмй фаолиятга тайёрлаш, ўргатиш ҳвм лозим. Уларда адустадил ижодий изланиш, янгиликка интилишни кучайтириш, ҳали жамиятга маъдум булмаган билиш уоулларини кидириб топиш ва ашлий (1®олиятга жорий эта билиш добилнятини ҳам ривожлантириш керак.
Узбекиотон халдлрги тарихини ўкитишда мактаб таълими уоул- лари тизимвдан тўғри фойдаланилган такдирцагина таълим-тарбия ишл^ри ооҳасвда яхши натижаларга эришиш адумкин.
Мактаб таълими уоуллари тизиш деб энг ктуҳим уадумий белги- лари билан узаро боғланган, бир-бирига таъсир курсатадиган уоул- лдр гуруҳига айтилади. Бу-усулларнинг уадумий адуҳим белгилари уқитиш ва урганиш уоуллари ҳаадда уқитувчи ва ўқувчиларнинг таовк- кур фаолиятидан иборатдир.
I. ОҒЗАКИ ЎҚИТИШ УСУЛИ - бу усул ўз навбатида яна икки тур- гй бўлинади:
1) Оғзаки таълпм усули;
2) Босма аднтнлар ёрдамида ўкитиш уоуллари:
П . КУРСАТШЛИ ТАЪЛИМ УСУЛИ;
Ш. ТАЪЛИМШНГ АЬЙЛИЛ УСУЛИ;
Узбекистон халклари тарихини ўкитиш усу.члари ва укувчилар та<1®ккур фаолиятиншг турли формалари ўртасвдаги узаро алока ва уларнинг бир-бириге кўроатодиган таъсири асосвда бир тиэиадцвги уоулларнинг узаро боғликлиги юзаге келади. Мактаб такрибасвдв кўрсатмали уқитиш дзярли ҳеч қачон Укитувчвдшг баанисиз кўлла- нилмайди, укитувчининг бвёна ҳгм доим кўрсс н.®лп воситаларга Суянади. Укитувчиларникг техник воситалари, текстлар ва бошкалар устидаги амалий фаолияти таьлкмнннг кўрсатмали ва оғзакк усуллари билан чамбарчао боғлгк булади.
Узбекиотон халқлари тарихини укитйш ва уртаниш усуллари таъ- лим усулларининг тарсибий қисми бўлиши билан бирга, ўкитувчи ва ўқувчилврн ;нг фаол фикрлай олиго кобялмяти ва харектерига мос бўл- ган худци шундвй уоулларни ҳам уз ичига олади.
Узбекиотон халқлара тарлхи курсининг вдз|.унини айрим анвд во- кеалардан иборат ассолср ташкил этади.Бу аоослар ўкузчиларга лжти- тимоцй ҳа{?тнпнг берча тошндари, бу томзнларкгнг рнвожланишини ва улар уртасвднги ўзаро алокалэр ҳакяда би' м беради, уларнпнг акли, фшри.хаёли, оззгн эв иродасага таъсдр курсатада. Тар»:хлЙ
асосларнинг характерли хусусияти шундаки, уларни йезосита ҳиссий тасаввурлар асосида ўрганиб бўлмайди. Шунинг учун ўтмишга дсир энг муҳим асосларни жонли тасаввур этишнинг ахамияти ғоят КЕТ- тадйр. Жонли тасаввурлар ўкувчиларнинг тарихий вокеглар ҳакидаги асосларни идрок этишларига ёрдам беради.
Шундай килиб, ўтмишнинг ҳаётий вокеалари ҳакидаги жонли тасаввурлар ўкувчилар олган тарихий билимларнинг биринчи энг муҳим тафаккур асоси бўлиб хизмат килади. Ана шу асосда ўкувчи- ларда жонли-тарихий тасаввурларни шакллантиришнинг уоулларини гуруҳларга ажратиш мумкин: ўкитувчишнг вокеаци суратлаб тасвир- лаши, тасвирли ҳикоя, бадиий-тарихий матнларнЦ ўқиб бериши ва укитишнинг бсшка усулларидан фойдаланилиши, пфингдек унинг жон- ли баёни ва суратлар аоосида ўкувчиларнинг ҳам ҳикоя цилиб бери- ши, иншо ёзиши габи ўрганиш усуллари бир гуру дш ҳосил килади.
Узбекистон халклари тарихи курсида таълим-тарбиявий жиҳат- дан жуда муҳим бўлган, кенг ва жонли килиб ёритилган асосларцан ташцари, улар ўртасидаги боғланишларии аницлашга ёрдам берадиган бошца асослар, воцеанинг содир бўлган йили, жойининг номи ва тад- қиқот маъл,, .лотл^и ҳам берилади. Улар жуда қисқа, баъзан маълумот шаклида бўлсада бутун бир тарихий жараёння тасаввур этишга ёрдам беради.
Узбекистон халқлари тарихини ўқитиш амалиётида тарихий мат - риалларнк пухта ва мустақил ўзлаштиришга ёрдам берадиган кўпгина самарали усуллар бор. Узбекистон тарихи курсидан материални баён қилиб боришда ўқитувчи ва ўкувчиларнинг ўкув материали юзасидан оғзаки ва ёама режа, воқеалар тақвими ва хронологик жадвеллар тузишлар/т, ракамларни ёзиш, кўрсаткичлар чизиш, аниқловчи харита ва дафтарда ёзув-чизув ишларини олиб боришлари шулар жумласадан- дир.
Шундай қилиб, мазмуннинг ўзига хос хусусиятлари, таълим-тар- бия вазифалари, ўқув материалининг мантиқий тузилишига м^офиқ руҳш! жараёнларнинг, идрок қилиш, хотирада сақлашнинг, тафаккур ва тас.аввур қилишнинг бир-бирига таъсир кўрсатишини эътиборга олиб, Узбекистон халқлари тарихида мактаб тарих таълимишшг бир- бири билан узвий боғлаигаи усуллар тизимини белгилаш муадин:
I. Уқувчиларда тарихий асослар ҳақвда жсшли тасаввурларни шакллантириш усуллари.
2. ^қувчилар хотирасвда тарихий асослар, хронология, маҳал- лий аа тадциқог лиьлумотларяницустаҳкамлаш усуллари.
3. Аник тарихий материални ўзлаштириш ва ўқувчиларда тари- хий тушунчаларгш шакллантириш усуллари.
Таълим-тарйия жараёнида бу усулларнинг сЗарчаси ва билимларнинг барча таркибиП қисмлари бир-бири билан ўзаро боғланган ҳолда иштирок этади.
Хозирги кунда мактабимиз амалиётида кўлланиб келинаётган, амалдаги ўқиш усулларини асосан куйвдагича кўрсатиш мумкин:
I. Оғзаки баён килиш усули.
(.> 2. Кўргазмалилик .усули.
3. Амалий усул.
ТАРИХ ЎКИТИ1ШИНГ ОҒЗАКИ УСЛУЕИ.
Укитувчинянг жонли нутки ўкувчиларнинг кўз ўнгвда тарихий ўтмиш ва ҳозирги ижтимоий ҳаётнинг ёркин манзарасини, халқ омма- сининг меҳнати ва кудратяни, кишиларнинг ёркин қиёфасини гавдалан тиради. Уқитувчининг баёни ишонтирувчи кучга эга. Жонли нутқ ўкувчи онгига тез етиб боради, уни маълум хулосаларга олиб ке- лади, тарихий жараённинг конуниятларини тушунишни осонлаштиради-, ўқувчиларга тарихий матери;-ални таҳлил қилиш ва умумлаштириш намунасини кўрсатиб беради. Уқитувчининг жонли нутқи пухта би- лим ва малана манбаи бўлиш билан бирга, жуда катта тарбияловчи кучга эга. Уқитувчи нутқияаги мантиқ, урғунянг кучи, далиллар- нинг жонли ва ишонарли’бўлиши ўқувчиларнинг онгига, ҳис-гуйғулари- га кучли таъсир қўрсатади, уларни фикрлашга ўргатади, маълум хулосаларга олиб келади, тарихий жараённи, унинг қобилиятларини тўғри тушунишга ёрдам беради.
Сиз Узбекитон халқлари тарихини ўтиш жараёнвда ўкувчиларнинг ўкув материалини пухта ўзлаштириб оляшини таъминлашга ёрдам бера- диган ҳар хвд метнлар: дарсликлар, ўкув қўлланмалари, илмий-омма- боп ва бадиий асарлар дан кенг фойдаланишингиз мумкян.
Маълу:лки, Ўзбекистон халқлари тарихини янги йўналяшлар бўйича ўкитшвдан максад ўкувчяларга билим бериш ва малакалар ҳосил килиш бялан бирга жуда мураккаб ва маъсулиятли тарбдявий вазифаларни
А.Саъдиев. Мактабка тарих ўқитиш методикаси. Т., "Лқитувчи"
1988. 147-бет.
ҳам амалга оширшцдир. Бувда кўпроц ўнитувчининг ғоявий-сиёсий тайергарлиги, ахлоний киёфаси, маданияти муҳш ўрян тутади. Де- мак, мактабда Ўзбекистон халклари тарихини ўдитиш энг аввало ўкитувчиларшшг савиясига, уларнинг назарий билимн ва педагогик маҳоратига, ўкитувчи жонли нутдининг дидактик талабларига жавоб бера олишига боғлиқдир. Ўқитувчининг нутди, баёнининг илглийли- ги, ғоявий-сиёсий пишиклиги, ҳаётийлиги, тарбияв л характери, кўрсатмалилиги, ўкувчиларнинг мустакиллиги ва фаоллкгвди ошириш- га, уларда кўникма ва малакаларни ҳосил килишга ёрдам бериши, фикрлар изчиллиги ва тушунарли бўлиши жиҳатидан ҳозирги замон услубларига тўлик жавоб берадиган бўлиши лозим.
Ҳакикатан ҳам мактабда Узбекистон халклари тарихи ўкитишда ўкитувчи ҳам, айникса ўкувчилар ўкитувчи баёнини ўзлаштиришда баъзи кийянчиликларга .дуч келишади. Ўқувчалар ёздирилган изоҳ матк ларни хоҳлаган вактда кайта=кайта ўкиб чикишлари мумкин, аммо ўкитувчининг баёнини кайта эшита ол1лайдилар. Шунга ўкитув- чикинг назорати ва раҳбарлшс килишя айникса катта аҳамият касб этади.
Мактабда сиз Ўзбекистон халклари тарихини ўкувчилар янада пухта ўзлашги[1б олишлари учун нималарга эьтибор беришингиз ло- зим:
1) ўкувчиларнинг ўрганиши недогогик жиҳатвдан тўғри ташкил эти- лишига;
2) ўкитувчи баён тизимларининг педагогик жиҳатдан тўғри ташкил этилишига;
ф баён қилинаётган материални ўкувчиларнинг ёзиб олишига эътибор берши лозим.
Ўқувчиларнинг сиз баён қилаётган мавзуни эътибор ва цизикиш билан ўрганишини қандай йўллар билан ташкил этииингиз мумкин:
а) Сиз ўкувчиларга дарснинг вазифолари, максади ва баёшянг асосий жиҳатлари тўғрисида қискача сўзлаб беринг.
Масалан: Бугунги дарсимиз Чингизхон бошлик глўғулларвднг Урта Осиё- га бостириб кириши, юришнинг ваҳшийлик характери босқинчяларга карши Урта Ссиё халқларининг каҳрамснона кураши, ь:ўғулларнинг ҳукмронлиги ўрнатилгандан кейин ҳам курашнинг давом этиши, чунон- чи, хоин феодалларга ва босқинчяларга карши Махмуд Торобий бош- чилягидаги кўзғолон ҳақида бўлади, шу билан бирга бу воқеанинг кшлар томонидан ва кандай манбалар асосида ёзилганлигини ҳам кўрлб ўтамиз:
б) Сиз ўнузчиларга ушбу мавзунинг муҳимлигини ёки нийинлиги- ни айтиб, уни нухта тушуниб, билиб олиШ учун нима нилиш керакли- гшш, айтайлик, баённадг найси жойларига эътибор бериш керакли- гяни, ўтллган материалларцан нималарни эслаш зарурлигшш кўшимча нақцак материалларни бадиий асардан кайси парчани, какдай ҳуж- жатни, ёки вактли матбуотда эълон килинган' маколани ўкиб чикиш зарурлиги ва бошкаларни уктириб ўгишингиз лозшл.
Сизнадг вазифангиз шундан иборатки, сиз баён килган мавзу ўзи- нинг характери билан умумий воқеанинг ички алокаларини ўкувчи- ларнинг тушуниб олишларига ёрдам берсин.
Пактабда Узбекистон х«лклари тарихини ўкитишнинг ҳаглма соат- ларида ҳам ўкувчиларга дарсни баён килиш режасини бериш ва ҳатто уни доска1'а ёзиб кўйиш, материални шу режа асосида баён этиш ло- зшл бўлади. Бу биринчидан ўкитувчи баёнининг мунтазамляги ва из- чиллшгини таъминлаоа, иккинчидан, ўкувчилар олган билимнинг хам аник, пухта ва мустаҳкйм бўлишини, энг муҳими унинг тизягляи ра- вишда, изчиллик билан. яхлит ўзлаштирялишини таъглинлайди. (<27 -бет- даги чизмага қараш).
Тарих ўкитиш жараёнида ўкитувчшшнг баёни - жошш нутки жад- валда кўрсатилганидек монолог ёки д и а л о г фор- масида бўлиши мумкян. Монолог кискача баён^ ҳикоя, таърифлгш, тавсифнома, тушунгириш, муҳокама, мактаб маърузаси ва бошқа шу каби формаларда, диалог ҳам очик ёки ёпик формада олиб борилади,
Цискача баённинг ҳикоядан фарки шуки, у>ша бирор тарихий воқеа ҳакида киска ахборот беряш бялан чегараланилади. Масалан: "Дукчи Эшон кўзғолони 1898 йилда Андижонда бўлди"- дейилади, аммо кўзго- лоннинг максади, вазифрлари ва ҳоказолар ҳикоя килинмайдя.
Хикояда эса тарихий вбкеанишг тўлик сурати берилади. Ҳикоя услу- бининг асосий дидактик вазифаои ўқувчиларда тарихий воқеа ҳақида аниқ тасаввур яратишдан иборат.
Узбекистон таряхи курсида таърифлаш тасвирлаш усули ҳам .вдҳим ўрин тутади.
Т.аърифлаш икки- турга: . суратлар ва аиалитик таърифлашга бўад- иади.
СУ патлаб таъмйяагганда ўкувчиларда ўрганилаёгган жой ҳакида ях- лит тасаввур яратилади. Яаоалан, ўкитувчи таъриф-тасвирлар ёрца- шда ўкувчиларнинг қўз ўнгида мўғуллар ҳуздмидан кейин Ўрта Осиё ерларшш яхлит манзарасини гавдалантиради.
Апалитик тавсш?.ламда эса ўрганилазтган жой бўлакларга бўлиб ўрганилади. Урганюшётган вокеаларнинг ички тузилишини, аналитик 'усулда тавсиф?1ашда ўкитувчянинг баёни тушунтириш усули билан кўшя- .тшб кетади, Ўқитувчи ўзинитш баёнида тарихий воқеаларнинг муҳим белгиДарини, уларнюг ички алоқаларшш, хусусиятларшш, тарихий шахслар, сиёсий партиялар, мамлакатларнинг маълум даврдаги иқти- содий аҳволи, сиёоий тузилишини аник ифода этиш учун тавсифнома бериш усулларидаи фойдаланади.
Масалан: кискача тавсит:йно{.1а: "Амир Темур ғайраиш, касур, кўзи ўткир, лекин шафқатсиз ва 'серкаҳл одам эди. У ниҳоятда истеъдод- ли бўлиб, :куда яхди ҳарбВД таълим о.дған эди".
ТУШУНТИРИШ - ёрдашда тарихий воқеаларнинг ички алокалари, до- иуниятлари, шзмуни, моҳияти, аҳамияти, янги тушунчалар ва сўзлар ҳшлда уларнинг шзмуни очиб бэриладй.
Баён этилган ва туиунтирилган материаллар асосида баъзи наза- рйи хулосаларнинг мазмунини очиб берши ва уларни асослаб беришга тўғри келган-вактда ўкитувчининг баёни мухокама юритиш характери- ни! олади. ТЗуҳокама юритиш ғгўли билаи ўкувчилар маълум хулосаларга олиб калянадя, уларга. назарий ҳулосаларкаш; моҳияти- очиб бгрилади, тарихий фикрлашга ўргатилади. Муҳокоманинг кенг кўламда олиб бори- лиши ўкитувчи баёшши.моърузага яқинлаштиради.
Маъруза ҳақида гап борганда, олий мактаб талабшгарига 2 соат давомида ўқиладиган маъруза билан, мактаб ўкувчкларига 45 дақиқа- ниггг ҳам маълум вақтида ўқиладдг.ш маърузанинг фаркшш ажрата би- лиш керак.
Олий мактаб маърузаси - шик тарихий материал устида кенг назарий гдуҳокама юритиш, уни ильшй асосда чукур таҳлил қшшш ва умумдаштиршвдан. иборатдир.
Ипктаб маърузас-и - фақат ажратилган всктнинг кўп ёки озлпги .бзлаи эмас, балки ўзшедг мазмуни, ўкитиш т ўргпникишнг метод
вр усуллари жиҲатидан ҳам олий мактаблардаги маърузаяаццан фарк қиладй, Укитувчи маъруза ■мавзу.с-н бялаи бирга уни байп қижда реда- синн ҳам зълон қклади. Мактаб маърузасшш суҳбот усулишнг одиий
йўналишлари кўлланилади. Макгаб маърузаси баён қилшйан материал гозасидан якуний суҳбат билан тугайди. Мактаб маърузасйнштг энг . муҳшл жойларини ўкувчилар ёзиб улгуришлари учуц маъруза нисбатан секин ўкиладй.
Мактаб маърузасига тайёргарлик кўришда асосан қуйидагиларга амал килиш кераК:
1. Маьруза ялмяй жиҳатдан мукашал бўлиши керак.
2. Маъруза дарслик мазглунидан кенг, уни кўп жиҳатдан -аниқ- лаштириш лозим, акс ҳолда уни ўкувчилар тингламай кўйишади.
3. Ўкувчиларни ўтмишки жонли қдрок этишлари учун маъруза мазмунан кўргазмали бўлипш керак.
4. Маъруза ўкувчиларни фикрлагага ўргатшпи, тарихий вокеалар- ни таҳлил килиш ва умумлаштириш наглунасини кўрсатиши,ўкувчилар- нинг тарнхий фикрлашики тарбяялашя лозим,
. 5. Маърузшш ўкувчиларга етяб бориши учун, ўкитувчи ўзининг куткк устида кўп ишлаши лозим.
Шундай килиб, дарсда тарихий билимлар ўкитувчининг баёии ва суҳбат ёрдамида ўзлаштирилади. Ўкитувчииин!-' баёня - кяскача тав- ҳикоя, таърифлаш, тавсифнома, тушунгирш муҳокама юри- тиш ва мактаб маърузаси формаларини ўз ичяга олади.
Мактабда бериладиган илмий биляшарни ўкувчяларнинг пухта ўзлаштиришлари кўп зкяҳатдан ўкитувчига, унинг мавжуд ўкитиш усул- ларидан самарали фойдалана олишяга, ўкувчиларнинг ўкув усулларк билан қуроллантиришга мустачил ўрганиш.ва юкодий иш кўриш коби- лиятларя ўсишига, билиш фаолиятларини ўкитувчининг бошкзра били- пшга боғлиедир.
Оғзаки таълим жараёнида ўкувчиларникг.билиш фаолияти ва уня ўкитувчининг бошкариши ҳақида сўз борганида уларнинг: биринчи- дан, тайёр билимларня олиш жараёнидаги фаолияти билан; иккянчи- дан, ўкувчилагчютг мустақил фикрлаш фаолияти асосада билитши ўз- лаштириш жараонидаги фаолияти назарда тутилади.
Баъзи бир ўкитувчилар энг самара.ди манба-дарслик штни ва ҳужжатлар деган хулосага келадялар. Дарсда ана шу манбаларш ўр- ганиш билан мошғ.ул бўлиб, ўкувчилзрнинг асосий ва бош билим ман- баи, яъни ўқитувчишшг баёни ролига путур етказэдилар. Ам?лр бу усулнинг ҳаи кўзланган мақседга олиб бора олмаслигини, '—
’, дарслик матня
уқитувчи баёншшиг. ўрнини боса отаслигини гезда тушуниб олишади. ЛИрим ўқитувчилар дарс тузилишини ўзгартириш йўли билан таълим- нинг сашрадорлигини кўтаришга ҳаракат қиладилар. Амгло мактаб '* тажрибаси ва илмий тадқиқоТ ишлари ҳар қандай тузплишда ўтказил- ган дарс ҳам ёмон ёки яхт бўлиши мумкинлигини, дарс тузилишини ўзлаштиришнинг ўзи дарс сифатини белгилай олмаслигини тасдидлаб берди.
Ўқув ипшари усуляари тушунчаси педагогшс адабиётга турлина •таяқин этилади. Биз бу тушунчани, бир томондан ўқувчиласнинг ил- 1,ш! билимларини уалаштиришга ёрдам берадигап ўқув матеркалинянг таркибий қисмя, тарихий билшлларнисамарали ўзлаштириш, илмий дукё- қараш ва эътиқодни юзага келтиришга ёрдам берадиган ўқув ишлари- нкнг усули, иккинчлдан, ўргьшиш усули ва уқувчиларнш^г би.тшш фао- лияти, билимларни қўллаш маъносида талқин этамиз.
Уқитувчининг ўқув материадини тлуамг/юли баён қилиши ва ўқувчи- ларнинг кустақил равишда бошқа билим манбаларидан фойдаланшии ижодий изланию — таълимнинг асосини ташшл этади. Қисқаси, муаммо— ли баён ўқувчиларнинг билши фаолияти ва қобилиятини ўстиради, уларнйнг ақлий риаожланишига ёрдам беради, ияодий фикрлашга ўр- гатади. Ш.унингдек, ўқувчиларншг дарсда ақлан иштирок этиши, мус- трқилликларииинг ўсиши ўқитишнинг самарадорлигини ошяради, ўқув- чнлар бдлимшшнг пухта’, онгли ва мустақил бўлишини таъминлайди.
Уқувчиларштаг ўқув фаолиятини фаоллашчшриш, глустақил.лгшш ўстирлшнинг (луҳим воситаси бўлган муашоли таълимиинг нозарий асосларини Т.В.Кудрянцов, А.М.Матюшга, М.И.Махмутов, М.Н.Скаткин ва бошқа йирик рухрунюслар ва дидактлар ўзларининг асарларида ишлаб чиқдилар. Ҳозирги мактабларда муашоли таълим кўпгина пред- метларни здмладаи, Узбекистои халқлари тарихини ўқитишда ҳам кенг қўлланилмоқда.
УЗБЕКИСТОИ ХАЛЦЛАРИ ТА'РИХ1иШ УҚИТИШДА БОША МАТНЛАР БИЛАН ИИЛАШ УСУЛИ.
Умуман мактабда Узбекистон халқлари тарихи ўқитишда қўллани- ладиган матнларга - дарслик матни, тарихиЛ ҳулсютлар, илмий оммв- боп ва бадиий, тарихий адабибтлар киради. Еосгла катнлар ўкувчи- лар гаряхаТ билимлкришшг асосгй; шпбси бўлгаки кабя ўқитувчининг билим монбаизш, баёнянинг. ооосини тпшкил ьтади. Матнлар устида
ишлаш ўкувчилар билимини кенгайтиради, тарихий факт ва ходиса- ларнинг моҳиятшш, уларнинг нонуниятларини чуқурроқ тушуниб олипь ларига эрцам беради. Мактаб ўқувчилари ҳар хил матнлар устида шплаб мустақил иш кўриш малакасинл ҳооил киладилар ва таряхяй тадкиқот ишларининг дастлабки усуллари билан амалий равипда та- нишадилар.
Узбекистон халқлари тарихини ўқитипша дарсли; матни устида- ги ишлар ўкув материалини ўзлаштириш ва уни эсда саклаб колиш, ўкув матниии таҳлил килиш ва ундан тарихий вокеа, ҳодисаларнянг муҳим белгилариня топяш ососли материалларни ва тарнхий асослар- нинг муҳим белгиларини бир-бирига таккослаш, аниқлашгириш ва умумлоштирюп каби турля хил максадларда олиб борилади. Шунингден, матн устида шплапда хронологияни тайёр тарихгй тушунчалар тоъ- рифни ўзлаштириш ва уларни мустақил аниклаш, дарсл^вда баён ки- линган воқеа ва ҳодисаларншгг ривожланишиня кузатиб бориш, аник тарихий асослар ва статистик маълумотлар асосвда ижтимоий ривож- ланиш боскичларини билиб олиш, маҳаллий, вактли, сабаб-натижали ва тарихий алокаларнинг қонуниятларини ўзлаштяриш ва аниклашти- риш, луғаг явлеряни мазь^унли ва суратли режалар, жадваллар тузтп ва бошка шу кгби унча глураккаб бўлмаган ёзув ва графика ишларини олиб бориш, матн устида дясгурлашган таълим элементлариня амалга ошириш кабя вазифалар ҳам кўзда тутилади.
Умумтаълим моктаблари тажрибасида дарслик матни уотидз шплая- нинг бир канча усуллари мавжуддир:
1. Тушунтириб ва язоҳлаб ўкиш. Укитувчи Ўзбекистон холклори тарихшш ўкитшода, айникса У1 , УП^УШ синфшарда ўкитишнянг дастлабки ойларида ўкятувчи бутун мавзу ёки унинг бирор бўлшвши гоҳ баён кялади, гоҳ дарслшс матнини ўкиб, тушунтяряб берадя.
Укувчилар тарихий материолни гушуниб, матння ўчизда мзълум даражада малака ҳоаил килганларвдан кейин матннияг энг муҳкм ва кийин жойларюш изоҳлаб ўкишга ўтилади.
2. Дарслик матни маэмушши ўзлаштиряшда унинг ҳар бир пара- графини таҳлил килиш ва улар уствда- ўкувчиларнинг мулоҳазалврини уюшгириш катта аҳамиятга эгадяр. Бу йўл билан ўкувчилар мапши эътибор билэн ўкнб, ундаги бош. масалаларни иккинчи даражадаги масалаларцан ажратиб олишга, улар асосида режа тузишга ўрганади.
0. Ўқўвчилар боб, параграф ва ундаги жойларни бир-биридэн
•{крата бйлишга ўргатилади. Ўдитувчи янги мавзуии баён дилтиан оддип ўкувчиларга шу параграф ичидаги кичик оарлавҳани ўдишни тапсия қплади ва дарсни баён кидиш режаси билан танишгирада, уларшшг шзмуни ва ифодалашшадгаги тафовутларнинг сабабларини изоҳлаб беради.
4. Дарслик матпв мазмуншш бевооита узлйштириш билав: борлиқ бўлгаи яшлар. Бу дарслик матни устада олиб борнладиран Йпаинг ,.:а‘ркйзий масаласидяр. Бу ишлар матнни таҳлил килиш, умушгиптириш, тарихий фактларга баҳо бериш, улар ўртасидаги сабаб ва бошқа •алоқаларни очиб кўрсатиш ва уларни таккославдан иборатднр.
5. Даролик матня устида ишлашнинг муҳшл элементларидан бири— укувчиларни уйда дшлаш учун бериладиган вазифасини бажпришга ўр- гатишдир. Река тузяш, шунга мувофиқ ҳикоя килишг-а ўргатиш, матн пзасядан берилган саволларга жавоб топиш, жадвал, чизш, кўрсат- кнчлар туздириш ва бошка хял график ишларни бажариш уй вазифаси- ил инодий ва мустаклл бажариш намуналарядир.
С. Ўзбакистон таршсини ўкитишда ўкувчиларни .дарслик матнидан зарур жоЁни тоз тона билшига ўргатиш ҳам таълимнинг муҳим элемен- тидир.
, 7. Ўкувчяларнинг фаол аклий фаолиятининг муҳим ўсудларидан бири, уларшшг ўкитувчи баён қяиган янги материалии ўзлаштиршдда мавауд билимларни ишга сола билишднр. Зқувч^лар олган билимламри- , чи зсдан чикариб юбормаслик учун'вактя-вақти билан уларнинг эъти- бори дарслик матнига, 'каратилади.
8. Уйда ишлаб келиш учуи беридган топширикларни ўкувчилар кан- дай бажарганликларинй текширишда маълум бўлггш, оғзаки ёки ёзма жапоблармдаги хатоларна, аникспзликларни тўғрилаш учун ҳам дарслик матняга мурожаат килинади1.
Цнсқаси, Узбекистон хилқлари тарихи ва углумаи тарих ўкигипда дарслик митня устидаги ишлар гурлк хил методик уоуллар ёрдамвда, ўкдтии жараёиинииг барче боскйчла радга-иатериалня узлаштириш, би- дииларня мустаҳкагллаш, ўзлаштиреш Дарамасюш текшириш пайглари- да олиб борилади ва ҳокаэолар.
•‘■' Л.Сс.ъадеь. Мактабда тарих ўқитик мегодикйси, Т., 1938. 168-бет.
ЎЗЕЕКИСТОН ХЛЛҚЛАРИ ТАРИХИНИ ЙСШШДА ТАҒИХИЙ ҲУ22АТЛАР ЕИЛАН ШШАШ.
Тарихдй ҳужгатлар аввало, ўнитувчининг Оаёнинп аниқлаштириш, чуқурлаштириш ЕО унга янада ниқлик кяритиш учун хизмат қилади, йаённшг ишончли ва эмоционал бўлишини таъминлайди, ўтмишнинг ёрқин образларини, тарихи!! воқеаларнша’ яхлит манзарасини гав- далантиришга, ўрганилаётган давр хусусиятларини авглаб олишга ёрцам беради. Ҳу;юкат устида ишлаш ўқувчиларня фактлар ва ҳодиса- ларни мустақил равишда аниқлапгга, уларш1 пухта англаб о-либ, ху- лосалар чиқаришга ўргатади. Тарихий хулжатлар билан ишлашнинг яна бир муҳим томони шундаки, бу иш ўқувчиларня тарихий тадқикот методининг элементлари билан танишгиради, ҳамда уларни тарихий ҳужжатларга танқидий қарашга ўргатади.
Таркхш! ҳужлатлар устида ишлашнинг турли усуллари бор:- Еиринчидан, ўқитувчи тарихин ҳужяатня ўзи таҳлил қилиб бериши мумтлш.
Цшшнчядан, тарихий ҳушсатлгршўқитувчининг бевосита раҳбарлигдца дарсда таҳлил қилиш мумғсин.
Учинчидан, ўқигувчи ўқувчиларга глаълум ҳуяатларни уйда мустақил таҳлил қилиб келишни топширишя мумкин. -- ,
Қисқаси, Узбекистон халқла и тарихи фаняни ўқитишни ҳар то- монлама тарихий ҳужжатлар билан таништириш орқали олиб бории мумкин, бу ҳолат ўқитувчи баёнини янада аниқлаштиради ва қлзиқар- ли бўлишинйтаъминлайди.
УЗБЕКИСТОН ХАЛҚЛАШ ТАРИХИ ЎҚИТШШГ КЎРСАТгШИ УСЛУБИ
Кўргазмали услуб тўғрисида буюк педагог Я.А.Коменский "... ўқувчилар сезиб идрок этиши мумкин бўлган нарсаларнл, албатта, сезгилар воситасп билан, яъни кўриш муслкян бўлган нарсаларня кўз билан кўриб, эшитиш о. мумкин бўлган нарсаларни қулоқ билан эшитиб, ҳидя бор нарсаларни ҳидлаб кўриб, таъминя сезша мумкин бўлган нарсаларни татиб кўриб, ушлаб сезиш мумкин бўлган нарса- ларни ушлаб бяляб олишлари керак"1 - деб ёэган эди.
^•Коменский Я. А. Букк дидактика. Т., "Уқитувчи" нашр. 1975 й.
174-бет.
Кўрс&тмэлилйк деганда, авзало ўдятиш ва- ўрганишнинг кўрсат- шли.усули, ўқятувчк баёнипинг кўрсатмали бўлиши, ушшг ўқувчи- лардаги гайёр образларга суяна билиши, ўкув иагериалини баён килиш' вақгида кўрсатмали куроллардан фойдаланиш ва қўрсагмали дуроллар воситасида ўкувчиларнинг билдш фаолиятини тезл£.штир!ш кшдда уларшшг ўрганилаётган тарихий асосларни водеа ва ҳодиса- дарни аИнан ўзиии -ёғ.и уларнинг тасвирларини кўриш ёрдак ида ўр- танишлари тушунилади,
Кўрсатмали тасвирлар тарихий факт ва ҳодпсаларнипг ташки кўршшшшшгина эмпс, балки уларнинг ички моҳиятигш ҳам очиб бе- ради. Лзбекиотон халқлари тарихшш ўҳитишда кўрсатмалиликнинг аҳамияти тарихий фактларни, ҳодисаларни кўриш органлари иштиро- кида мушоҳада эиш ва улар ҳаҳида аник тасаввур ҳосил ҳплиш би- лан чсгаралаш.шйдк, мураккаб тарихил ҳодисаларни, тушунчаларни тушуниб олишни ҳам енгиллаштиради, тарнхни тўрри реал тушутшшга ёрдак беради.
Тарих ўқитишда кўлланиладиган кўрсатмали куроллар тслассифи- к.мцияси: кўрсатмали куроллар ўзининг мазмуни, тарихий образлар- иинг характери, уларни танёрлаш техникаси ва фойдаланиш усуллари- х‘а қараб бир канча ту^хларга бўлшюди:
, I. Бушл кўрсатжлялик: тарихяй ёдгорликлар, эсдалик жойлари; ‘меьморчилик ёдгорликларй, хўжаликка доир ва бошқа' қурилишлар, меҳнат қуроллари; курол-яроғлар, рўзғор буҳмлари, шу жумладаи археологшс топилмалар.
2. Тасвири:1 кўрсатмалар : ўвдтишда фойдалаииш учун ипшанган тарихяй тасвирлар ва альбомлар, санъат асарлари, суратлар, расм- лар, фотоҳуетатлар ва фотлкўчирмалар, дарсликлардаги раххгли су- ратлар, ўқ;/Б диапозитивлари, диафильмлар ва кинофалъмлар, макет- вдр, ҳар хил моделлар ва бошқалар.
3. Ш.мртли кўрсатмали қуроллар : Тарихий ва текширув харита-
лари, тарихий атласлар, чизмалар, графика, диаграмма ва педагогик [юсмлар,
КЎУСАТ..ШД1 КУЮЛ’1А?/Ш1 фцЛхЛЛАГДЗ;' УСУЛЛАРИ. Бошқа фанлардаги бўлгани сингари Узбекястохх халқлара тарихянп ўвдтшэда қўлланила- дпган - тасвирий кўрсат:лали восктал.мр ичида ўкув рапглп тасмалари :.С/ҳим ўрин тут&ди. Тарихи?. [.юззуларга бағпшланпш тасвирлар тузи- лии.1* ва тавсифига караб куйцдьги- ту.ларга бўлийади:
1. Вокелик тасвирлари - уларда муҳим водеалар, ижтимоий ҳаёт- даги ноёб фактлар, ҳарбии ҳаракатлар вв инкилобий водеалар ёритн- лади.
2. Ўрганилаётган давр учун яккол бўлган вокеаларни акс этти- рувчи тасвирлар.
3. Қадимги шаҳарлар, курилишлар, меъморчилик едгорликла.ри ё,гч уларнинг ансамбли тасвирлакгон тарихий тасвирлар.
4. Тарихий суратлар.
Тасвирлар устида мустакил ишлай олиш учун ўкувчилар;
' I) тасвирни тўғри таҳлил килишлари ва тушушшшари;
2) ундан тарихий билим ола билишлари;
3) сўзлашгавда тасвирдан фойдалана ве тасвирга караб ҳикоя қила билшшари;
4) тғ.свлрня ҳам тарихий манба, ҳам санъат асари сифатвда тушуна оилишлари лозим.
Хасито билан ишлаш - Ўзбекистон халқлари таряхини ўқитишни ҳам харитасиз тасаввур қилиш кийин. Харита тарих дарсининг энг зару- рий кўлланмаси бўлиб ҳисобланади. Тарих ўкитши тожрибасида тари- хий хариталарнинг уч турвдан фойдаланилади:
Умумий харита. зр - Улар бир мамлакат ёки бир гуруҳ мамлакатлар- даги тарихи!: вокеаларни, уларнинг мавкеини, тарихий ривожланиш- нинг маълугм боскичидаги аҳволни аке эттиради. Масалан, "Темурий- лар даврида Мовароуннаҳр ва Ҳуросон ХУ аср ", "XIX асрнинг биринчи ярмида ўзбек хонлик.дори" ва ҳоказолар.
УМУМИЙ хаоиталар - Урганиладигон воқеалар ривожланишшшнг из- чиллигини акс эттирадя. Масалан, "X асрнинг охяри ва ХШ аср бого- ларида Хоразмнинг юксалиши".
Мавзубоп харигалар - Маълум тарихий воқеаларга ёки тарихяй жараён- ни11г .011рим томонларига багишланади. Масалан, "1238 йивда Бухоро- да Моҳмуд Торпбий кўзголони", ёки, "1916 йилги Жиззах кўзғолони" ва ҳоказолар.
Ҳар бир янги харига ўргано бошлаганда унга кискача тушунча бериш, уни ўрганилгаи эски хприта билан сояиштиряб, ўкувчиларни янги харитадаги ўзгаришлар билон таняштиршп, уларнинг таряхий ри- вожланишинянг изчпллиги ва ҳар бир босқичнинг ўзига хоа муҳям ху- сусиятлариня англаб олшларига ёрдам беради.
Узшкистон хмқлАРм ТАРИХИПИ Уқгада ТЕХНИКА ВОСИТАЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ.
Умуман тарих дарсларнда теълимнинг техника воситаларииан фой- даланш; дарсюшг самарадорлигини оширади. Техника восяталари ўқитнш ва ўрганиш сифатини кўтаришга ўкувчиларнинг ў/,у}з мате- риал41ни кизиқиб ўрганишига ва пухта ўзлаштиришшга хизьют ки;юди.
Нактабда Ўзбекистон халқларя тарихини ўқитишда қуйидаги тех- ника воситаларидан фойдалаюгш «фшин:
1. Одций техника кур{ш.юлари: Харита ва ўкув рангли расмлар, ҳар хил курилмалар, кўчма синф доскаси ва ҳоказолар.
2. Овозли аппаратлар: магнитафон, рад,иопр1ёмник, пластинка қўйиб овоз чиқарадиган а„боб (про{1грователь) ва бошқалар . Айниқ- со, Узбекястон халқлари тарш:и, инсон ва жамият, давлат ва ҳукук асослари дарслари учун доимо техника воситаларидан фойдаланади- ган зарур техника шароити мавжуд бўлган махсус кино хонаси ёки тарих хокаси мавжуд бўлиши зарурцир.
УКИТГЖШШ? УКУВ ФИДНШРИДАН 1А ТЕЛЕЭ11ИТТИМИ-
ЛАЕИДАП ФОЛДАЛАНИШ УСУЛИ.
К1шсфалъши ўкувчдларга 1-фрсатюцп.ак олдю!, ўқятувчининг ўзи уни синчиклаб кўриб чиқиши ва ўрганиши лозшл. 'Гарих ўқитиш таж- рибасида ўкув фильшарадан фойааланиоюинг ^бар канча усуллари бор,-
a) ўкитувчи ўз баёнгни ўкув фильмишгаг энг муҳим ва ёркин сахифаларни кўрсатш билан борлаб олиб боради;
б) 10-15 микутда қяска ўкув фильмларшю бағишлаб дарс ўтка-
зяладя; -
в) махсус кино дарслари ташкил отилади.
Хозирги вақтда Узбекястон халқлари тарихя ва бошқа фанларни ўқитиада телеэшяттиришларнинг яккя хилидан фойдалашшловда:
1) сянфда кабул килиш учуи бериладиган эрталабкя кўрсатувлар.
2) ўқивдаи ташкари вактлардаги телекўрсатувлар.
Уқув телекўрсатувларини қабул қилиш учуп шхсус тарих хонаси __ бўлишй карак. Тарих дарсвда ўкув телекўрсатувларишшг икки хил тури кабул қилинади:
b) 15 минутлик телекўрсатув;
б) 30-40 шяут давом этадвдан ЯТГРИ материални баён килинга
бағишланган темагик теледарс ёки такрорлаш дарси^.
Кискаси, телеэкран тарих ўцитишдп кўроатмалиликнЕнг оамара- дорлигини янада ошириб юборди. Тарих ўкитиш тажрибаси теледарс ғоявий-тарбиявий во дидактик жиҳатдан бошда кўрсатшли восита- лардан кўра анча кулай ва афаал эканлигини исботлади.
МАКТАБДА ЛЗЕЕКИСТОН Х/ЛҚЛАҒИ ТАВЯИ ЎКИМНШГ
АМАЛИЙ УСЛУБЦДАН ФОШШАНШ
Ўкитишнанг амалхп" методлари доираси жуда кенг. Уларга: ёзма машк, тажриба-текширув, меҳнат топширякларини бажариш мето,цлари ва бошкалар киради.
Узбекистон халвдмри тарихини ўкитшцца таълимнянг амалий ус- лубя д%актик ва методик пҳашятга эга. Мактабда тарих ўкитиш- тажрябася таълямнинг ҳашла боскичларида ҳам ўкувчиларнилг мус- тақил лшлашлари мушсиклигини кўрсатади. Увдтиш услублари ўқитув- чишшг иш усулларидангина лборат бўлглай, бадки бу усуллар ўкув- чишшг иш усулларини ҳам ўз ичига оладй. Демак, таълимкинг ама- лий услубига дидакТик ва методик нуқтаи назардан қараш керак. Тарих таълимшшнг амалий методи, айииқса, вқори синфшарда тарих- нинг асосий курсларини ўрганишда ҳамда факулътатив машғулотлар- да муҳим ролъ ўйнайди. Чунки к ори сянф ўкувчиларинйнг ёии, билими, фикрлаш ва ижодий қобидиятлари бу вдраккаб усулдан ,'луваф- фақяятли фойдалЕнаига юлкон беради.
Узбекистон халқлари таъ им амалий мегодшшнг асосяй :йўли - ўқувчи ёшларнинг ҳаётшш ўрганиш йўяидир. Юуншгг учун ҳ м еила- лий усул жуда кагта таълшлий ва тарбиявий аҳамяят касб этадя.
Бу усул тарях ўқитишни ҳаёт билан боғлапаъа ёрцам беради.
Уқувчиларнинг амалий билиш фаолпятига уларнинг вақтли шт- буот биланолиб борадиган ишлари: ишлаб чиқариш корхоналариншг раҳбарлари ва лдғорлари билан, меҳнат ва янқялоб фахрийлари, фуқаролар уруши : қатнашувчилари, каҳрамонлари
билан суҳбатлари; тарихий очерк ёзиши, фотоальбомлар, макетлар ясаши, расшар чизиши ва ҳоказо ишлари киради.
Мниқса, тарих ўқитишнйнг амалий услубида ўкувчиларнянг вакт- ди матбуот билан олиб борэдиган амаляй ишлари катта аҳамиятга
I. А. Саъдиез. Юактабда'тарих ўкитиш методикаси. Т., "Уқитувчи” 1988, 192-бет.
угадяр. Бу орнали ўнувчилар матбуот ёрцашда давлатимизнинг ички ва халқаро аҳволига доир энг муҳим вокваларни тўрри тушунишга, уларгз тўрри баҳо беряшга ўргападилар. Вақтда матбуот материал- ларя тарих курсишшг муҳям масалаларшш чукур ўзлаштиришга ер- дам боради. Мактаб таярибаск шуни кўрсатадики, ўкувчилар рўзио- ма ва ойнома штеряалларшш танлашда индивддуал вазипаларии йакариб мустақял ўқиш ва амалий фаолияти учун зарур малакаларни ҳоснл киладилар. Уҳувчилар вактли матбуотни-ўкиб улардан ўзла- ,,'Яга зарур фактлсчрни, ракамларнк танлаб олиш, вокеаларни таҳлил килиш, улардан тегиюля хулосалар члкара ва уцумлаштира билишга, рэиа т-угши, такриэ ёзиш, рўзнома ва ойномалардан кўчирда килиш, маълумотнома адабиётлардан фойдаланишга ўрганадилир.
Узбекистон халдлари гарихини ўкитишда ўкувчил&рнинг амалий билшо фаолияти сянф машғўдотлари билан боғлаб олиб борилада. Окнфдаги машғулотларда олинган билим ва малакалар ўкувчилариинг синфдан ташкаридагя амалий фаолиятида: пасткл синфларда, ота- оналар ВЁ аҳолл орасида олиб борадиган ташвиқот ииларида фойда- ланилади. Ўкувчидарнинг иатюий ишлардаги яол иштироки улар- нинг гоявий эътикодина шакллантиряпхга ёрдам беради, патиаада ўз- лардаи ўраб турган муҳит . ҳакидаги тасаввур ва тувдшчалар кенвая- ди, чукурлаюди ва аниклашйди.
Юқори спнф ўкувчиларя пастки сшфларда, айникса аҳоли ора- сида ижтимоий-оиёсий ишдарни, маъруза ва дуҳбатларни олиб бориш жараёнида ҳар хил фикрлар,- карама-карши нуктая-назарларга дуч келадилар, баъзан бувдай кутилмаган ҳодасалар ўкувчиларни тапг аҳволга ҳам солиб кўяди. Укувчлларни бундай шароитдахч! амалий фарлиятга тайёрлашда амвлий 'машғулотлар, ҳар хил мавзуларда ўтка- зиладиган мунозаралар, назарий коноферендиялар ўкувчилар тайор- лагаи маъруза ва рефератлар муҳокамеси гоят муҳгал ўрин тутада.
Узбекястон халклари таргхи таълимининг амажлй усули тарих ўқитиш метадикасида ҳозирча етарлидаражада ишлаб чиқилмаган бўл- сада, илғор ўкитувчилар ва услг,'бчилар бу соҳада бой тажриба орт- тирганлар. Мана шу. тажрибаларга суяниб иш килиш тарих таълим ама- . лий услубииинг мав:куд шжонш1Тларид’ан тўгрл фойцаланяшга ва шу балан мактабда тарих ўқятимшнг самарадорлиги ва сифатини, ядада .<ш. шаЕга катта ёрдам беради.
УМУМТАИИМ'. ЎРГА МЛКТАБЛАБША ТАРИХ ДЛРСИ,
УН1Ш'' ТУРЛАҒИ ВА ТУЗШШШИ
Тарях дарслари тузиляшига, хусусан тарих дарсларининг у ёки бу турини танлашга тарлх дастури материалининг ғоявий мазгдуни, уиинг таълим-тарбия вазифалари ва синф ўкувчилариншп? умумий тайёргарлиги асос дилиб олинади. Бянобарин, гарих дарсларишшг ҳар хил турларядаи фойдаланиш заруридти тарих дастури мазмуни- нинг бой ва_ хильш-хиллигидан ҳамца таълим доиуниятид;ан келиб чи- қади. Тарих ўдятиш.методикаси тараҳҳиётнинг ҳозирги босҳичида на- зарий томонидан асослаб берилган, илғор ўдувчилар тажрибасида синаб кўрилган тарих дарслари тизимининг хилгла-хил турларидан фойдалашгш мактаб тарих куроияинг таъдим-тарбия вазифаларини муваф)факш;тли а-малга ошришга ёрдам беради.
Тарих дарсларяни гурларпа бўлиб ўтиш муаммоси тарих ўкитиш методнкаси тараккиётининг турли боскичларида методистлар гомо- нидал турлича ҳал этиб келинган. Маоалан: Вагин В.А., "Методика преподавания истории в средней школе", М., 'Т1росвешение", 1968г., Иванов С.В. "Типн в стуктура уроков", Изд-во АГШ РСФСР, 1950г., Казанцев И.Н. "Урок в советской школе", Учпедгиз., 1956г., Бер- нацский В.Н. "Методика преподаванш истории в старших классах",
Л., 1939 г ва бошкалар. Собиқ совет педагогйкасида дарсларни тур- .дарга бўлиш масаласада икки асосий йўналиш мавжуд эди: бярянчи йўналид тарафдорлари ўкитиш жараёнининг қонуниятларига аоосланиб, дарсларня турларга ажратадялар. Уларггинг фякрича, дарсларни тур- , ларга ажратишда, уларгг, характеристика беривда кўнроқ Тирих курси мазмунини ўзлаштириш хираёнишнг у зки бу авеносига асосланишди. Дарсларня турларга бўлишнинг бу асосиня С.В.Иванов бирмуняа тўла ишлаб чиккап эди.
Иккинчи йўналишнинг вакилларидан биря И.Н.Казанцэвдяр. Улар дарс турлари 1.лассифнкациясига асосан дарсни ўтказиш усулларини асос қилиб оладилар.
•Тариг ўқитиш услуби соҳасида проф. Э.Н.Бернадский ҳам тарях дарслари тузнлишига мзгодик усулларни асос қиляб олади ва тарих . дарслариня бар нэчта турларга бўлади: мактаб маърузаса, ҳикоя қклиб бории дарси, тарахя!! ҳужжатларни таҳлил чилиш, бадиий ада- бистлардпн, Гойдаланиш дарси, ўкувчиларшшг шърузадаряга асослан-
ган дерс, 1шно дарси, экскурсхш ва музей материаллари асссида «тказялган дарслар ва ҳоказо. Шунингдек ВЛ1.Бернадский турли уоуллар ёрдашда ўтказиладиган умуг.иаштирувчи такрорлаш дарс- ларини ҳам алоҳида группаларга буладн.' Бироц, А.А.Вагин ўша асарида асосли ревишда таъкивдаганидек дарс турлари тузилишига, дарс ўтказшшшнг кетодяк усулларяви асос қилиб олиб Оўлмайди.
Чунки дарс ўтказлш методи ҳам, дарс турлари ҳам унинг мазмуни ва таълим қонунийтлари билан белгиланади, т&нлакган ўқктяш мето- ди ва даро типи ўз наьбатида уншг ғоявий мазмуни, таълигл-тарбия вазифаларшш адо кяляшга хизмат• килади. Шунга қарамай В.И.Бер- надский томонвдан тавсия килинган дарс турлари, ўша дазр учун жуда катта аҳамиятга эга бўлди, негаки, тарта дарсларини хилгла- хнл тузиливда ўтказиш мумкинлигиня кўрсатиб берди .
Услубчи II.С.Лейбенгруб таълймнинг аоосий ташғялий форшси бўлган дарс тузиляши жиҳатядаи тор тузиляшга, катъил бир колипга тушиб кблганляги тарих ўқитиш одцига. қўйган вазифаларии мувоффа- киятли агдаяга ошйрииши қийинлаштираётгянини, ;айни вактда бу ҳол ўкктявда ҳар хял глетод ва усуллардан фоЕдаланишга тўсқинлик қила- ётганиии, ўқувчиларвднг дарсга қизядшиини ҳам дасайтяраётганйни тўғри кўрсатиб берган, 7 тарих дарсйнинг 4-та тишнш тавсшч этади: I. таълим аараёнининг барча алементларини ўз ичига олган, аралаш
Дбрс;
2) тўлиқ ёки қисман янги мавзуни ўргннишга, бапшланган дар
3) умумлаштирувчи - такрорлаш дарси;
4) билямларни текшириш ва ҳисобга олюв дарси.
Дарслар моҳиятига қараб турларга ежратилади. Тарих дарслари- шшг моҳиятини таълим жараёккнинг объектив қонуняятларига асос- ланиб, тарих дарсларини турларга бўлиш мвсаласини тўғри ҳал қилиш мумкин. Дарснинг ҳар ҳил турларига тавсяф беришда уқувчиларни тарихкй воқеаларни идрок қилишга тайёрлаш, маториални таҳлил қи- лишга, аоосий тарихий фактлар, гушунчрлар ва конукяятларни анг- лаб олишга, • уму.млашгиришга, олган билямларидан зарур пайтда фой- даланишга ўргатиш квби таълим ;:<араснлари эътиборга олинади.
Кисқаси, ўқитишнинг илмий асосда ташкял қклиаиви ўқятувчиникг дарсда ҳар хил вазифаларни чуваффакиятли йаедра бяяишига боғлиқ.
- 4Г - •
Тарш: №иш гариий вокеадирня баён «илий берпш за навбагдаги
1п Иб°Р&Т ЭМаС' ;учувчиларни хоряхяй воқаа-
- Р ус ада чуста«ил фикрлавга, урганялгаи тарихий материаллаоцап
™»р,й —УМ ун»«р«.а, У2Т в= даш, вос««,»„„. асосиГ. маоаласш» пухта ^ '
УР - вдтьлар, хариталар билан муставдл ишлай бьляшга, режа кў- ВД, хронологпк .::адваллар тузипл-а, Юьруза ва рефоратлар аг1р- лашга ўргатш лозим. у
'ГЛН1Х ДАРСИ ГУРЛЛВ1
—Г,У-П синфда.вдаЛГ ЭТ1-УШ сТ^лашю ~Ййц:'синД|тЯр1тЯ
г‘ й«"ай£Й2^ х- ?35^§Й“ х- й»5« ад
дагси ИЧИГЭ 0Лган о^гадИд1псЭТ№а 2* $$ ™™Р*алня
о у„„„ , олган дарс. баен килиш дарси.
• Ж13Г**" г- 8В ™Г“ а 5Г* ““ла1н
сий,КмпАи скур“ 4' Ма®3Уни якунловчи сия дарси. дарс.
’ 1акР°Ряаш дарси. 3. Кириш дарси. 5. Такрорлаш дацси
с* 5кУнловчи^дарс. 6. Умумлаштирувчи о. Таҳлил қилиш дарс.
дарги. 7. Сўраш дарси.
С’ ^1‘™л1ва шла~ 8' Кўникма ва мала-
лиш лаооиЯЛ ЧИ“ калар ҳосял К0™ лиш дарси. дарси.
тЕ?гару™ 9" Билимларни кўлла- такрорлаш дарся. __ ниш дарси. у
10. Таълим -^араёни- нинг ҳамма элемент- ларини ўз ичига
олган дарс.
/кув ГЛ{П’П пяалин1шг ғоявий мазмуни, унянг ўзига хос хусусияти синф ўкунчиларининг умумий тайёргарлиги ҳаада дарсдан кузатилган’ дидактик мадсадлар дарс тургши, унинг тузилиши ва усулларяни тан- лавда асос бўлиб хиямат килади, таьлаб олинган дарс тури ва усуля берэцчМНГ Р°ЯВИЙ ШЗМУНИНИ ^ваффациятли амалга оширишга ёодам
Дарс турларя масаласини ҳал этишда бир хилликка йўл к,ўймас- лик керак,, ўдятувчи навбатдаги мавзуни режалаштирганда, унинг мазмуни, таълим-тарбиявий вазяфаларини изчиллик билан, мантикан боғлаб ўрганшга ёрцам берадиган дарс'турларини олдиндан аниқ бел- гилаб олицикерак.
Денак, тарих дарсларини классификация килиш, унинг хшвла=хил турларидан фойдаланиш ўдитувчшшнг шахсий ҳоҳишига эмас, балки мактаб тарих курсининг мақса,ди, таълим тарбиявий вазифаларини муваффакиятли амал’а ошяриш заруриятядан келиб чикадиган тарих т таълимининг асосий конуниятлари билан боғливдир. Шунинг учун ўки- тувчи дарс турларини танлашда ўрганиладяган мавзунянг гоявий маз- муни, характершш ҳавда уни ўкувчяларнинг онгли ва пухта ўзлань тиришини, яъни таълим жараёнининг асосий конуниятларинл асос ки- ляб олиши лозим.