Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тошкент ахборот технологиялари университети м. С. Сапаев У. Т. Алиев

Иккиламчи электр таъминоти манбаларининг синфларга бўлиниши

Телекоммуникацион қурилмаларнинг электр таъминоти манбалари вазифасига кўра кириш кучланишини сатҳини ўзгартириш, тўғрилаш, инверторлаш, стабиллаш, фильтрлаш, ҳимоялаш ёки бу функцияларнинг биргаликда ишлатилишиини таъминлайди. Вазифаларнинг турлилиги, ишлатилиш шароитлари ва телекоммуникацион қурилмаларнинг кенг диапазонли параметрли эканлиги учун ИЭТМлар ўз параметрларини кенг диапазонларда таъминлаши керак [6]. Шунинг учун ИЭТМларни қуйидаги асосий хусусиятлари бўйича синфларга бўлиш мақсадга мувофиқ:

• 
  Кириш электр энергиясининг тури бўйича: ўзгарувчан ток тармоғидан ишлайдиган; ўзгармас ток тармоғидан ишлайдиган; ўзгарувчан ва ўзгармас ток тармоқларидан ишлайдиган.
  
• 
  Чиқиш қуввати бўйича: микро қувватли (Р_ЧИҚ ≤ 1 Вт); кичик қувватли (Р_ЧИҚ=1...10 Вт); ўртача қувватли (Р_ЧИҚ=10...100 Вт); оширилган қувватли (Р_ЧИҚ=100...1000 Вт); катта қувватли (Р_ЧИҚ≥1000 Вт). Қабул қилиш ва узатиш, оптика қурилмалари, технологик қурилмалар учун 1 кВтдан 1000 кВтгача чиқиш қувватли таъминот манбалари алоҳида гуруҳни ташкил этади.
  
• 
  Чиқиш электр энергиясининг тури бўйича: ўзгарувчан чиқиш кучланишли; ўзгармас чиқиш кучланишли; аралаш ўзгарувчан чиқиш ва ўзгармас кучланишили.
  
• 
  Чиқиш кучланишининг номинал қиймати бўйича: кичик (U_ЧИҚ <100 В); оширилган (U_ЧИҚ=100...1000 В); юқори (U_ЧИҚ > 100 В). Чиқиш кучланиши 1000 Вдан катта бўлган электр таъминоти манбаларини юқори вольтли электр таъминоти манбалари деб аташ қабул қилинган. Бундай таъминот манбалари одатда, радиоузатиш қурилмаларида қўлланилади.
  
• 
  Чиқиш кучланишининг ўзгармаслиги даражаси бўйича: стабилламайдиган ва стабиллайдиган. Стабиллайдиган ИЭТМлар таъсир этувчи омиллар (кириш кучланишининг, юклама токининг, атроф–муҳит ҳароратининг ўзгариши ва ҳ.к.) таъсир этганида чиқиш кучланишини берилган аниқликда ўзгармаслигини таъминлайди. Улар ўз таркибида функционал қисм сифатида йиғилган бўлиши мумкин бўлган кучланиш ИЭТМига эга бўлади.
  
• 
  Номинал чиқиш кучланишининг рухсат этиладиган оғиши бўйича: паст аниқликдаги (> 5 %); ўртача аниқликдаги (1...5 %); юқори аниқликдаги (0,1...1 %); (1...5 %); ўта аниқликдаги (< 0,1 %).
  
• 
  Ўзгармас ток чиқиш кучланиши пульсациясининг (ўзгарувчан ташкил этувчисининг) сатҳи бўйича: паст сатҳ (< 0,1 %); ўртача сатҳ (0,1...1 %); юқори сатҳ (> 5 %).
  
• 
  Чиқишлари сони бўйича: бир каналли (битта чиқиш); кўп каналли (икки ва ундан ортиқ чиқишлар).
  
• 
  Кучланишни стабиллаш услуби бўйича: узлуксиз (чизиқли) ва импульсли.
  

ИЭТМнинг тузилиш схемаси кириш ва чиқиш параметрлари орқали аниқланади. ИЭТМнинг тузилиш схемаси трансформатор (Тр), тўғрилагич (Т), силлиқловчи фильтр (Ф), кучланиш стабилизаторлари (КС), чиқиш кучланиши бўлгичи (КБ), ҳалақитларни сўндириш фильтри (ҲСФ), инвертор (И) ва ростловчи инверторлардан (РИ) ташкил топади.
ИЭТМ киришидаги трансформатор (2.1а,б–расмлар) электр таъминоти тизими токи частотасига мувофиқ ҳисобланади. Бундай схемалар кичик чиқиш қувватларида қўлланилади, чунки трансформатор тармоқ токи частотасида ишлаганида катта ҳажмга ва массага эга бўлади.

2.1–расм. Трансформаторли киришли ИЭТМлар тузилиш схемалари

2.2–расм. Трансформаторсиз киришли ростловчи инверторли ИЭТМнинг тузилиш схемаси

2.3–расм. Ўзгармас ток тармоғи ростловчи инверторли ИЭТМнинг тузилиш схемаси

2.2...2.4–расмларда тасвирланган схемаларда тармоқдан ИЭТМга ва ИЭТМдан тармоққа ўтишда кириш занжирларидаги юқори частотали ҳалақитларни сўндирадиган ҲСФлар ишлатилади.

2.2– ва 2.3–расмлардаги схемаларда кучланиш бўлгичидаги тескари алоқа сигнали бўйича ИЭТМ чиқиш кучланишини ростловчи инвертор (РИ) қўлланилади.
2.4–расмдаги схемада И инвертор фақат ўзгармас токни ўзгарувчан токка ўзгартириш вазифасини бажаради, чиқиш кучланишини стабиллаш эса, трансформатордаги тескари алоқа сигнали бўйича (қўшимча чўлғамдан) КС ИЭТМ орқали амалга оширилади.

2.4–расм. Ўзгармас ток тармоғи ростламайдиган инверторли ИЭТМнинг тузилиш схемаси

2.5–расмда кўп каналли ИЭТМнинг тузилиш схемаси келтирилган. Ростловчи инверторга тескари алоқа сигнали фақат битта чиқишдан берилиши мумкин, шунинг учун қолган каналлар чиқиш кучланишларини стабиллаш зарурати бўлганида КС1 ва КС2 кучланиш стабилизаторлари схемага киритилади. Инверторга тескари алоқа сигнали одатда, катта токка ҳисобланган чиқиш каналидан берилади.

2.5–расм. Трансформаторсиз киришли кўп каналли ИЭТМнинг тузилиш схемаси

3.