Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тошкент ахборот технологиялари университети иқтисод ва бошқариш факультети

2. XXI 
аср ва янги геосиёсий вазият 
Бугунги кунда халқаро муносабатларда энг долзарб ва оламшумул муаммолардан 
ҳисобланган хавфсизлик, барқарорлик ва тинчлик масалаларига эътибор тобора кучайиб 
бормоқда. Дунё халқларининг иқтисодий, сиёсий-ижтимоий тараққиёти ва ривожланиши 
айнан шу муаммоларнинг қай даражада ечилишига боғлиқдир. 
Собиқ совет тузуми парчаланиб кетиши оқибатида «совуқ уруш» деб аталган энг 
даҳшатли ҳарбий рақобатга нуқта қўйилди. Аммо эски тузумнинг парчаланиб кетиши 
бошқа муҳим муаммоларнинг ечими учун кафолат бўла олмади. 
XX 
асрнинг сўнгги ўн йилидаги воқеалардан кейин дунё хавфсиз бўла олмади, 
аксинча у янада кескин, баъзида шафқатсиз, айниқса олдиндан билиб бўлмас қиёфага 
кирди. Халқаро муносабатлардаги айнан ушбу янги босқич айрим сиёсатшунослар 
томонидан «совуқ дунё» номи билан юритилиб, у минтақавий миқёсда ҳам, глобал 
миқёсда ҳам ўз тасдиғини топмоқда. 
Марказий Осиё мамлакатлари «совуқ уруш» барҳам топгандан кейинги даврда 
халқаро муносабатларнинг янгича тизими тарғиб топиши жараёнига жадал 
қўшилмоқдалар. Икки муҳим омил: геостратегик шароит ва табиий ресурслар Марказий 
Осиё минтақасининг оламшумул иқтисодий ва сиёсий аҳамиятини оширмоқда. Ўз 
навбатида, бу омиллар бир-бири билан ўта чатишиб кетган таркибий қисмларга бўлиниб 
кетади, бунинг устига, уларнинг ривожланиши бир маромда эмаслиги кузатилмоқда. 
Айримларининг аҳамияти йуқола бораётган бўлса, бошқалари, аксинча, энди авж олиб 
келмоқда. 
Бундай қарама-қаршиликлар айрим кучлар қўлида уларнинг ўз манфаатлари ва 
таъсир доираларини сақлаб қолиш ва ҳимоя қилиш учун ёки стратегик кучлар 
мувозанатини ўз фойдасига ўзгартириш учун қудратли сиёсий таъсир воситасига 
айлантиришга ҳаракат қилмоқдалар. 
Марказий Осиё давлатлари мустақилликни қўлга киритганларидан сўнг, ҳар бири 
ўзининг сиёсий ва иқтисодий, ташқи ва ички сиёсатида устувор тамойилларни аниқлаб 
олган ҳолда ўз давлатчилигини шакллантира бошлади. Давлатчиликни шакллантириш 
жараёни, албатта, осон кечмади. Чунки минтақадаги давлатларнинг ҳар бирида ички ва 
ташқи муаммолар етарли эди. 

---

139 
Ҳар қандай минтақанинг ҳал қилинмаган ва газак отиб кетган муаммолари бутун 
дунёда занжир реакциясини келтириб чиқариши мумкин. Марказий Осиё минтақасида 
турли сиёсий, иқтисодий, ҳарбий, транспортга ва экологияга оид муаммолар тўпланиб 
қолган
83
. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, минтақадаги мавжуд муаммоларнинг ижобий 
ҳал этилиши минтақа хавфсизлигини таъминлаш билан бевосита боғлиқ, бўлади. Акс 
ҳолда, бу муаммолар келажакда барқарорлик ва хавфсизликка таҳдид сифатида 
шаклланиб бориши ва мисли кўрилмаган оқибатларга олиб келиши аниқ. 
Минтақанинг хавфсизлигига ва барқарор ривожланишига таҳдид солаётган 
омилларни шартли равишда ташқи ва ички омилларга бўлишимиз мумкин. Ички 
омилларга – собиқ совет тузумидан қолган эскича режа асосида қурилган иқтисод, сув-
энергетика, транспорт-коммуникация муаммолари, даҳшатли экологик вазиятни киритиш 
мумкин. 
Ҳар қандай жамият ва мамлакатнинг барқарор тараққиёти ва иқтисодий 
ривожланиши иқтисодий ўсишнинг 3 та омили билан аниқланади: меҳнат ресурслари, 
сунъий равишда яратилган ишлаб чиқариш қуроллари (ускуналари) ва табиий ресурслар. 
Иқтисодиёт фани экологик муаммоларга етарли эътибор қаратмаганлиги оқибатида 
иқтисодий ривожланишнинг техноген тури юзага келди. Бу турни табиатни барбод этувчи 
ривожланиш тури сифатида баҳолаш мумкин, чунки у экологик чекланишларни ҳисобга 
олмаслик асосида яратилган сунъий ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишга 
асослангандир. 
Умумбашарий, минтақавий ва маҳаллий (локал) экологик таҳдидларнинг олдини 
олиш учун тараққиёт ва ривожланишнинг техноген омилидан ташқари бошқа барқарор 
турига ўтиш ҳозирги куннинг асосий талабига айланди. Барқарор ривожланиш 
концепцияси нафақат иқтисодиёт фанида, балки халқаро амалиётда ҳам тан олинди. 
Курраи заминимизда барқарор иқтисодий ва экологик тараққиётни таъминлашга 
бағишланган 3-Бирлашган Миллатлар Ташкилоти конференцияси 2002 йил август-
сентябрь ойларида Йоханесбург (ЖАР)да бўлиб ўтганлиги кўпчиликка маълум. 
Конференциянинг энг муҳим ҳужжати сифатида, сўзсиз, "XXI асрда барқарор тараққиёт 
декларацияси" қабул қилинганлигини алоҳида эътироф этмоқ керак. Барқарор 
ривожланишни қисқача таърифлайдиган бўлсак, ўз мазмун-моҳиятига кўра, 
қуйидагилардан иборат: 
-
келгуси авлодларга қўшимча харажатларни юкламайдиган тараққиёт йўлини 
танлаш; 
83
Каримов И.А. Ўзбекистан буюк келажак сари. -Т.:Ўзбекистон, 1999, 421-бет. 

---

140 
-
доимо келажак мақсадларни кўзлаб, мавжуд ишлаб чиқариш потенциалларидан 
кенгроқ, фойдаланишга асосланган ривожланиш; 
-
табиий салоҳиятни ва экологик яхлитликни сақлаган ҳолда, ундан оқилона 
фойдаланишга асосланган ривожланиш ва ҳ.к. 
Аммо сўнгги йилларда Ер сайёрасининг табиий - ҳаётий муҳитида юз бераётган 
экологик ҳолат инсониятни тобора ташвишга солмоқда. Замонавий ишлаб-чиқариш 
техникаси ва технологияларининг шиддатли суръатлар билан ривожланиши нафақат 
мамлакатнинг иқтисодий ўсишига олиб келади, балки табиий ресурсларнинг камайиб 
бориши ва атроф-муҳитга салбий таъсири каби салбий жиҳатлари ҳам кузатилади. 
Натижада, кўплаб экологик муаммолар содир бўлади. Ҳозирги экологик аҳвол ва ер 
юзининг турли жойларида кузатилаётган табиий ва иқлимий ўзгариш фикримиз 
исботидир. Иқтисодиётнинг аграр йўналишидаги ривожланиш ва сувдан оқилона 
фойдаланмаслик оқибатида Орол денгизига қуйиладиган Амударё ҳамда Сирдарёнинг сув 
ҳажмлари камайиб кетди. Орол денгизи муаммоси нафақат минтақавий, балки сайёравий 
фожеага айланди. Минтақада ерларнинг шўрланиши сабабли пахта ҳосилдорлиги 
камайишидан кўрилган иқтисодий зарар бир неча ўн миллиард сўмни ташкил этди. 3 
миллиондан ортиқ Орол бўйи аҳолиси учун ижтимоий-иқтисодий ва экологик муаммолар 
вужудга келди. 
Сув таъминоти ва чегараолди сув ресурсларидан ҳамкорликда фойдаланиш 
муаммоси Марказий Осиё давлатлари ривожини оқсоқлантираётган омиллардан бири 
ҳисобланади. Сув муаммоси - Марказий Осиё мамлакатларида давлат қурилишидаги 
яхлит жараёнга таъсир кўрсатувчи, миллий хавфсизлик манфаатларига бевосита дахлдор 
бўлган мавзу. Чунки сув доимо тараққиётнинг энг муҳим геоиқдисодий ва стратегик 
peсурси бўлиб келган ва шундай бўлиб қолади, уни назорат қилган ҳолда, нафақат ўз 
иқтисодиётини ва ижтимоий соҳани ўзгартириш, шунингдек, умуман, Марказий Осиёдаги 
вазиятни ҳам назорат қилиш мумкин. 
Минтақанинг чекланган сув ресурсларидан самарасиз фойдаланиш натижасида 
келгусида уларнинг камайиб кетиши Марказий Осиёда геосиёсий ва ижтимоий-
иқтисодий беқарорлик жараёнини кучайтириши мумкин. Шунинг учун ҳам ушбу 
муаммонинг самарали равишда хал этилиши келгусида минтақада барқарор ривожланиш 
жараёнида муҳим аҳамият касб этади. 
Марказий Осиё мамлакатларининг келгусидаги ривожи сув таъминоти 
муаммосининг муваффақиятли равишда ҳал этилишига боғлиқдир. 
Марказий Осиё мамлакатлари мустақиликка эришганидан сўнг, минтақадаги сув 
масалаларида жиддий ўзгаришлар рўй берди. Янгидан ташкил топган бешта мустақил 

---

141 
давлат ўз йўлини бозор иқтисодиётига қадам ташлаш билан бошлади, бу эса беқарор 
экологик вазият шароитларида минтақанинг айрим ҳудудларида сув ресурсларини 
бошқариш ва ундан фойдаланиш масалаларига ёндошув жиҳатларини қайта кўриб 
чиқишни талаб қилди. Минтақанинг ҳар бир давлати атроф-муҳит муаммоларига 
муносабатни ўзгартирган ҳолда ҳамда халқаро сув ҳуқуқи тамойилларига 
мувофиқлаштириш заруратини англаган ҳолда, ўзининг миллий ижтимоий-иқтисодий 
тараққиёт манфаатларини белгилади. 
XX асрнинг охири ҳамда XXI асрнинг бошида Марказий Осиё минтақасида сув 
муаммоси янада долзарб бўлиб бормоқда. Сув муаммолари XXI асрга келиб инсоният 
олдида турган энг асосий муаммолардан бири бўлиб қолди. Бугунги кунга келиб шу нарса 
аниқ бўлмоқдаки, алоҳида давлатлар ўртасидаги ҳуқуқий асосни таъминламай туриб, сув 
муаммоларини ҳал қилишга эришиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам ҳозирги кунда 
ҳуқуқуий асос уни амалга оширишнинг асосий воситаси деб ҳисобланмоқда. Бундай 
шароитда, умумий хавфсизликни таъминлаш ва мувозанатга эришиш манфаатлари ва шу 
билан бирга миллий хавфсизлик ва барқарорлик нуқтаи назаридан келиб чиқиб 
Ўзбекистоннинг ушбу жараёнда жаҳон ҳамжамиятининг тент ҳуқуқли аъзоси сифатида 
иштирок этиши долзарб масалалардан биридир. 
Географик макон жиҳатидан Марказий Осиё минтақасининг геосиёсий ҳолатида 
транспорт-коммуникация муаммоси алоҳида ўрин эгаллайди. Яъни давлатларнинг дунё 
денгиз алоқа йўлларига чиқиш имконияти йуқлигидир. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон 
шахсий экспорт юкларини халқаро савдо-иқтисодий йўллар орқали олиб ўтишга мажбур. 
Бу эса ўз навбатида минтақа давлатлари ўртасидаги муносабатларда бир қанча 
қийинчиликлар туғдиради. Шу нуқтаи назардан минтақа давлатларининг ўзаро 
ҳамкорлиги бу соҳадаги муаммоларни бартараф этишга асос бўлади. Бу соҳада сиёсий-
ҳуқуқий асосни яратиш муҳим йўналиш ҳисобланади. Шунинг учун ҳам минтақа 
давлатлари миллий манфаатларининг ўзаро уйғунлигига эришиш ва уларни 
мувофиқлаштириш эҳтиёжи сезилади. Давлат рахбарлари томонидан бир қанча амалий 
ишлар амалга оширилди, аммо, бу соҳада хали қилиниши лозим бўлган ишлар талайгина. 
Мазкур муаммоларнинг ўзаро ҳамкорликда бартараф этилиши бугунги кунда 
устувор вазифалар сирасига киради. Марказий Осиёда транспорт-коммуникация, сув-
энергетика, экологик муаммоларнинг ижобий ҳал этилиши оқибатида минтақанинг 
иқтисодий барқарорлигига эришиш имкониятлари кенгаяди.