Ўзбекистан республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети журналистика факультети

Публитсистик услубдаги Эссе жанри
Эссе адабиёт, публитсистика ва фан чорраҳасида жойлашган жанрдир. Илмий адабиётларда Эссенинг турли таърифлари ва жанрга оид турли ҳукмларни топиш мумкин. Келинг, улардан баъзиларини кўриб чиқайлик. "Эссе (франтсузча "эссей" - тажриба, эскиз) - бу фалсафий, адабий-танқидий, тарихий-биографик, публитсистик насрнинг жанри бўлиб, муаллифнинг қатъий индивидуал позициясини сўзлашув нутқига қаратилган бўшашган, кўпинча парадоксал тақдимот билан бирлаштиради". С.И.нинг луғатида. Озҳегов, биз ўқиймиз: "Эссе - бу субъектив ва одатда тўлиқ талқин қилинмаган шахсий мавзудаги кичик ҳажмли ва эркин композициянинг насрий Эссеси". "Эссе - бу баъзи муаммоларни тизимли илмий шаклда эмас, балки эркин шаклда кўриб чиқадиган Эсседир" . "Эссе - бу маълум бир мавзуни кўриб чиқадиган ва у ёки бу тарзда у билан боғлиқ бўлган индивидуал таассуротлар ва мулоҳазаларни этказиш уринишини ифодаловчи кичик ҳажмли ва эркин композицияли насрий асар".
"Адабий луғат" Эссени "кичик ҳажмли ва эркин композицияли, маълум бир воқеа ёки масала бўйича индивидуал таассурот ва фикрларни ифодаловчи ва мавзунинг аниқ ёки тўлиқ талқини деб даъво қилмайдиган насрий асар" деб таърифлайди. “Очерк – муаммонинг эркин талқин қилиниши билан ажралиб турадиган танқид, адабий танқид жанри. Эссе муаллифи танланган муаммони таҳлил қилади, тизимли тақдимот, аргументлар, хулосалар, умумеътироф этилган масала ва бошқалар ҳақида қайғурмайди. "Эссе - бу Эссенинг бир тури бўлиб, унда асосий ролни фактни такрорлаш эмас, балки таассуротлар, фикрлар ва бошқаларнинг тасвири ўйнайди. ассоциациялар... Эссе муаллифи асарни таҳлил қилгандек кўринмайди, балки ўз муносабатининг субъективлигини таъкидлаб, бу ҳақда мулоҳаза юритиш билан чекланади» . "Эссе - бу ҳар қандай мавзу ёки бирон бир сабабга кўра, кўпинча тасодифий умумий ёки дастлабки мулоҳазаларни тақдим этадиган прозаик тадқиқотдир" . Эссе - муаллифнинг қарашлари, ҳис-туйғулари ва фикрлари ифодаланадиган жанр. Агар сиз ушбу сўзнинг синонимини танласангиз, унда "фикрлаш" сўзи энг яқин бўлади.
Эссе муаллифи берилган мавзу бўйича фикр юритади, лекин унга бириктирилмайди. Эссе илмий, публитсистик ва бадиий адабиёт билан чамбарчас боғлиқ, аммо уларнинг ҳеч бирига тўлиқ тегишли эмас. Эссе бажарадиган функцияларнинг кенглиги бизга ушбу жанрга бевосита ифодаланган жанр боғлиқлиги бўлган ҳар қандай асарга мурожаат қилиш имконини беради. Эссе оʻзининг предмети боʻйича илмий адабиёт билан богʻлиқ боʻлиб, у асосан гуманитар фанларга оид барча тафаккур обʼектларини бирлаштиради: фалсафа, адабиёт назарияси ва танқиди, эстетика, сиёсатшунослик, сотсиология ва бошқалар. Эссе энг самарали жанрлардан биридир. фалсафий фикрни ифодалаш, яъни дунё ва инсоннинг энг умумий томонлари ҳақидаги билим. Ушбу жанр ҳақида маълум бўлган нарсаларни умумлаштириб, шуни айтишимиз мумкинки, турли манбаларда Эссе жанрининг таърифи ўзига хос хусусиятларга эга, аммо бу тушунтиришларнинг барчаси ўхшашдир, чунки Эссе шахсиятнинг ўзини ўзи очишга қаратилган жанрдир. ички ижодий салоҳиятни очиб бериш. .1 Эссе тилининг публисистик услубнинг пастки услуби сифатида умумий тавсифи И.Р. Галперин: “Эссе тили илмий мақолалар ёки ҳисоботлар тилидан фарқ қилади. Эсселар одатда биринчи шахсда ёзилади, бу муаллифга тақдим этилган фактларни индивидуал ва ҳиссий жиҳатдан баҳолашга ва тақдимотнинг ўзига ранг беришга имкон беради.
Кўпинча ёзувчи ўқувчи билан суҳбат усулидан фойдаланади. Баъзан Эсселар хат шаклида бўлади. Масалан, Ж. Свифтнинг машҳур "Услуб ҳақида" Эссеси шундай бўлиб, унда Свифт адабий инглиз тилини ривожлантириш нормалари ва усуллари масаласига ўз муносабатини билдиради. Ўқувчи билан суҳбат ёки шахсий хат шакли эссеистга тилни жонли сўзлашув нутқи элементлари билан жонлантиришга имкон беради". Эссенинг услуби содда, парадоксал, образли ва афористик, иложи борича сўзлашув нутқига яқин. Айнан Эсседа ҳар қандай касб ва қарашдаги ҳар бир шахс ўзини намоён қилиш йўлини топа олади. Аммо бундай эркин жанрда ҳам асосий қоида мавжуд: Эсседа маълум бир мавзуни шу қадар кенгроқ кенгайтириш керакки, битта нуқтаи назарни ўтказиб юбормаслик керак . Эссе ўзининг эркин композицияси ва мажозий, афористик тилга, ўқувчи билан суҳбатга йўналтирилганлиги билан ажралиб туради.
Эссенинг вазифаси, ҳикоядан фарқли ўлароқ, ҳар қандай ҳаётий вазиятни драматик тасвирлаш ёки қайта ҳикоя қилиш эмас, балки маълумот ёки тушунтиришдир. Эссе ўз мақсадига тўғридан-тўғри муаллифнинг баёноти ёрдамида эришади, бу на фантастика қаҳрамонларини яратишни, на уларни боғлайдиган сюжетни талаб қилмайди. Эссе адабий жанр бўлиб, уни адабиёт мавзусига айлантириш шарт эмас, балки у сўз санъатининг барча манбаларидан: метафора, сўз ўйинлари, ритм ва бошқа барча риторика усулларидан фойдаланади. Услуб унинг асосий таркибий қисмидир, чунки у муаллифнинг шахсияти ва темпераментини акс эттириш учун мўлжалланган. Таърифларнинг ноаниқлиги Эссени мақоланинг профессионаллигига, лекин Эссенинг бадиий фазилатларига тўғри келмайдиган ҳар қандай нарса деб аташ мумкинлигини кўриб чиқишга имкон беради) . Эссе экзистенсиал ва шахсийни боғлайди: атрофимиздаги ҳаёт бир вақтнинг ўзида бизнинг ички дунёмиздир. Ва аксинча: публитсистнинг ҳис-туйғулари доираси ташқи дунё томонидан яратилган ҳис-туйғуларнинг аксидир.
Шунинг учун Эссенинг марказида баён субъекти кўзи билан кўринадиган муҳит эмас, балки оламнинг маркази сифатида субъектнинг ўзи туради. Инсоннинг воқелик билан муносабати матннинг мавзусидир. Эссе бадиий ва публитсистик жанрларга тегишли. Айнан очерк бадиий ва публитсистик жанрлар занжирини “ёпиб қўяди”. Ушбу мураккаб жанр бошқа жанрлардан энг яхши нарсаларни олди газета журналистикаси: ахборот, таҳлилий, бадиий ва публитсистик, шунинг учун ҳам юқори касбий маҳорат талаб қилади. Эссе жанрининг мақсади публитсистнинг диққатини тортадиган ҳамма нарсани - ҳозирги ҳодиса ва жараёнларни, ёрқин фактларни тушунишдир. Эссе юқори публитсистик шиддатлилиги, муаллифнинг “мен”и, хулоса ва умумлашмалари билан ажралиб туради. Эссе фалсафий ва тарихий масалалар, автобиографик фактлар, санъат ва бошқа кўп нарсаларга бағишланиши мумкин. У дунёни идрок этишнинг турли усулларини бирлаштириши мумкин: бадиий, илмий, диний ва фалсафий. Иншо мавзуси, қоида тариқасида, шахснинг ахлоқий ва эстетик танловига қаратилган полемик йўналтирилган (яъни тортишувга олиб келади). Асосийси, ўқувчини ўйлантириш, унда ҳайрат, мустақил фикр уйғотиш. Эсседан фарқли ўлароқ, мақолалар - Эсседа фактлар фақат муаллифнинг фикр юритиши учун имкониятдир. Эссе муаллифи ҳеч нарсани таҳлил қилмайди, балки муайян мавзуни муҳокама қилади, ўз муносабатининг субъективлигини таъкидлайди ва ўзига қўйилган саволга тўлиқ жавоб деб даъво қилмайди. Тўғридан-тўғри газета журналистикасида Эссени ўзига хос эскиз деб ҳисоблаш мумкин, агар жанрнинг умумий таърифини В.Д. томонидан таклиф қилинган позициялардан баҳоласак. Поʻсти . "Эскиз - бу табиатдан олинган расм, ёрқин тасвирий тадқиқот. Лекин ҳеч қандай ҳолатда у ҳар доим ҳам ахборот мақсадини кўзламайди ...
Бу табиатдан олинган эскиз. Бу ҳам акс эттириш жанридир. Шундай қилиб, эскиз Эссега, Эссега яқинлашади. Бу Эссе ишининг энг содда, оригинал тури... Эскизни бадиий-публисистик жанр сифатида кўриб чиқиш тўғрироқ. Демак, очеркни бошқа жанрлардан ажратиб турадиган қатор хусусиятлар мавжудлигини, тарихий-фалсафий муаммоларни, автобиографик фактларни, бадиийликни ўз ичига олгани учун у ранг-баранг эканлигини кўрамиз. Эссе кичик ҳажм билан ажралиб туради, лекин шу билан бирга, муаллиф ушбу жилдда ўз муаллифининг "мен" и, маълум бир мавзуга риоя қилиш, қулай тилдан фойдаланган ҳолда ўқувчи билан алоқа ўрнатиш қобилиятини ўз ичига олиши кераклигини ёдда тутиши керак. ўқувчини ўйлаш ва муаллифнинг хабарини тушуниш учун. 2.2 Эссе жанрининг ривожланиши А.А. Муравёва: “Эссе замонавий шаклда ниҳоят ХВИ асрда шаклланди. ҳозиргача энг буюк очеркистлардан бири ҳисобланган М. Монтаигне асарида. Монтаигне "Эссе" сўзини киритди, бу "тажриба", бирор нарсани амалга оширишга "уриниш" деган маънони англатади, чунки унинг ўзи ўз билимини шунчалик чекланган деб ҳисобларки, у ёки бу мавзу бўйича ҳар қандай оғзаки муҳокама унда ниманидир кашф этиши керак эди.
"Мен нимани биламан?" Алдамчи камтарона шиорига қарамай, у танлади, Монтаигне ўзини асосий тадқиқот мавзусига айлантирди. У ўзининг қандай инсон эканлигини билишни ва ўзи орқали бутун инсониятнинг табиатини билишни хоҳлади. Унинг экспериментлари (1580), ҳажмидан қатъи назар, муаллиф томонидан илгари сурилган ассоциатив алоқалар ва постулатлар асосида қурилган. Уларнинг барчаси, умуман олганда, бу шубҳали, доно, инсонпарвар ва ҳайратланарли даражада ақлли одамнинг кўплаб гипостазаларини очиб беради. Шундай қилиб, Эссе шахсий ифода шакли сифатида пайдо бўлди. Монтаигне мисолидан кўриниб турибдики, у қурилиш эркинлиги ва мавзудан кўп оғишлар ва ассоциатив ҳаракатлар билан осон, шошилмасдан тақдимот усули билан ажралиб туради. Соʻзнинг тоʻлиқ маʼносида биринчи инглиз эссеисти Ф.Бекон боʻлиб, у оʻзининг “Эхперимент” (1597) асарини лотин тилида ёзиб, соʻнг уларни инглиз тилига таржима қилган. Монтеннинг “Тажриба” асарининг аҳамияти ва улар очган истиқболларни биринчи бўлиб баҳолаган Ф.Бекон “сўз янги, лекин ҳодиса қадимий” деб таъкидлаган. Дарҳақиқат, эссеистик услубнинг бошланиши ва мавзунинг эссеистик талқини аллақачон Афлотуннинг диалогларида, умуман олганда - муаллифнинг шахсияти биринчи ўринга чиқадиган, индивидуал интонация, "овоз" ва бошқа стилистик ўзини намоён қиладиган ёзувларида учрайди. ўз-ўзини ифодалаш ва ўз-ўзини таҳлил қилиш элементлари.
"Жиддий" ёки "расмий" Эссе Ж. Милтонга бориб тақалади. Унинг қаламидан ҳар хил ижтимоий ислоҳотларни, масалан, ажралишнинг янада эркин тизимини йўлга қўйиш ёки либерал таълим тизимини жорий этиш каби жўшқин чақириқлар янграйди. Унинг ушбу жанрдаги энг машҳур асари “Ареопагитика” (1644) асарида матбуот эркинлиги фойдасига далиллар келтирилган. Милтон Эссесида асосий нарса муаллифнинг ҳис-туйғулари ва таассуротлари эмас, балки ғояларнинг ўзи. Д.Дриденнинг очерклари ҳам Милтонникидек оҳанг жиҳатидан жиддий бўлиб, анча аниқ ғояларни илгари суради. Уларда бир хил иштиёқ ва баҳс бойлиги йўқ, улар асосан адабий мавзуларга бағишланган. Дрйден кўпинча танқидий адабий Эссенинг отаси деб аталади.