Ўзбекистан республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети журналистика факультети

Суриштирувнинг миллий журналистикадаги бугунги ҳолати.

Бадиий публицистиканинг ўзига хос жанрларидан бири эсседир. Эссе сўзининг луғавий маъноси французча “тажриба” деган маънони билдиради. Бу маъно унинг бош хусусиятини ташкил этади: эссе орқали инсоннинг хаётдан олган тажрибалари, фикр-мулоазалари акс эттирилади. Эссе кўп қиррали жанр бўлиб у илмий, тарихий ва публицистик кўринишга эга бўлиши мумкин. Яна бир луғатда эссени эркин шаклдаги адабий жанр эканлиги айтилади. Эссе ўзбек тилида «бадиа» шаклида хам ишлатилиши мумкин, бу эса кишининг диққатини тортадиган, кенг мушох адали бадиий асар маъносини беради. Бадиа бирор бир тарихий, илмий мавзу борасида эркин бадиий услубда ёзилган асардир. Яъни, эсседа илмий-адабий, ижтимоий мушоадалар, тадиотлар ўз ифодасини топади, талил, мулоаза ва хулосалар асосий ўрин тутади.

Эссе ўз хусусияти билан очеркка яқин туради, яъни унда хам хаёт воқеалари бадиий-публицистик усулда акс эттирилади. Аммо эссенинг очеркдан фарқи – унинг эркин услубда ёзилиши, хажмининг чекланмаганлиги, муаллифнинг олинган мавзу борасида атрофлича фикр юритиб, керакли ўринларда илмий, ижтимоий-тарихий ва бадиий воситалардан кенг фойдаланиши, публицистик хулосалар чиқаришида ўз ифодасини топади.
Эсседа бирор тарихий воқеа ёки замонавий муаммо эркин фикрлаш асосида баён этилади, унда муаллифнинг ўзига хос тахлили асосий ўрин тутади. Эсседа муаллифнинг шахсий кузатишлари ва мушохадалари бош вазифани бажаради. Аммо, эсседа публицистик мушохада ва хулоса асосий ўрин тутиши, яъни у ижтимоий ахамиятга эга бўлган факт, воқеа, муаммоларга бағишланиб, жамоатчилик фикрини уйғотиши лозим. Мазкур жанрда фан, сиёсат ва адабиётнинг уйғунлиги мавжуд бўлганлиги сабабли унда образ ва образлилик ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Шу боисдан эсседаги илмий, тарихий, ижтимоий тадқиқот ва мушохадалар худди мақоладаги каби жиддий тахлил услубида берилиши хам мумкин. Фақат керакли ўринлардагина бадиий воситалар ва шу жумладан образ ва образлиликдан хам фойдаланилади.
Бу жихатдан эссе муаммо очеркига яқин туради. Эсседа йўл ва портрет очеркларига хос хусусиятлар хам учраши, яъни бирор шахс образи ёки йўл таассуротлари хам ўз ифодасини топиши мумкин. Эссе ғарб журналистикасида кенг қўлланилади. Ўзбек журналистикасига хам бу жанр кейинги йилларда кириб келди.
Бунга мисол сифатида таниқли адабиётшунос О.Шарофиддиновнинг «Тафаккур», «Жахон адабиёти» журналларида босилган эсселари мисол бўла олади. Бу эсселарда замонамизнинг шу кунги мухим ижтимоий-маънавий муаммолари кўтарилиб чиқилади.
Қардош қорақалпоқ адиби Т.Каипбергеновнингн қатор адабий-бадиий эсселарида ёзувчининг хаёт ва замон хақидаги фалсафий-ижодий қарашлари ўз ифодасини топган. Х.Даврон эсселарида эса тарихий мавзулар бўйича фикр-мулохазалар юритилса , иқтидорли журналист Н .Қўқчор эсселарида хам шу куннинг мухим ижтимоий-маънавий масалалари қаламга олинади. Шу кунги журналистика сахифаларида хам эссенинг турли кўринишларини кўриш мумкин. Хаётимизнинг турли мавзуларига бағишланган бу эссе ва бадиаларда шу ку учун мухим бўлган бирор воқеа, бирор шахс фаолиятининг қирраси, ёхуд шу кун билан боғлиқ бўлган тарихий воқеалар акс эттирилади.
Масалан, адабиётшунос олим ва адиб М.Қўшжоновнинг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2005 йил 4– февраль сонида босилган «Хива сухбати» бадиаси қадимги Хоразм тарихига бағишланган бўлиб, унда бу юртда яшаб ўтган Жалолиддин Мангуберди, Палавон Мамуд Пурёвалий ва бошқа аждодларимиз хаёти ва фаолиятига доир турли қизиқарли фактлар келтирилади, муаммолар ўртага ташланади. Муаллиф ўз бадиасини хоразмлик ёзувчи, қатор тарихий асарлар яратган Эркин Самандар билан сухбат тарзига қурган. Ёзувчи Мурод Хидирнинг «Маърифат» газетасининг 2003 йил 26 декабрь сонида босилган «Ибтидода сўз бўлган» бадиаси хам маънавий масалаларни қаламга олади. Унда китоб ва унинг шу кунги инсон хаётидаги ўрни масалалари мушохада этилади.
Муаллиф яхши китоблар яратиш ва нашр этиш борасида қатор масалаларни ўртага ташлаб, жамоатчилик фикрига хавола қилади. Шоир Асар Махкамнинг «Адабиёт ибодати» бадиаси («Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 2004 йил, 22–декабрь) хам маънавий–ижодий масалаларга бағишланган бўлиб, унда шоир Шавкат Рамоннинг хаёти ва ижодига доир чизгилар ўрин олган. Муаллиф иқтидорли шоирнинг хаётий қарашлари, бадиий изланишлари ва махоратининг бош қирраларини изчил тасвирлаб бера олган.
Юоридаги эсселар асосан муайян тарихий шахсларга бағишланган бўлса Н.Очиловнинг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2003 йил, 11–апрель сонидан жой олган «айтиш» деб номланувчи эссесининг қахрамони эса умумлаштирилган, бадиий тўқима шахсдир. Эсседа тасвирланишича Шарифжон деган йигит илм олиш билан шуғулланар, докторлик диссертацияси устида ишлаётган экан. Аммо у турмуш қийинчиликлари туфайли илмни ташлаб ўзини бозорга «уради» ва яхшигина маблағ орттириб, бойий бошлайди. Аммо унинг дилидаги илмга, ижодга бўлган мухаббати сира тинчлик бермайди, виждони қийналади. Нихоят у бозорни ташлайди ва яна илмга қайтади, докторлик диссертациясини муваффаққиятли ёқлаб, эл–юрт олдида юзи ёруғ бўлади, унинг қалбида хаётдан мамнунлик хислари яна уйғонади. Бу бадиа мавзу ва бадиий ечим жихатидан ўзига хослиги билан ажралиб туради. Умид Ёқубовнинг «Маърифат» газетасининг 2004 йил 15–декабрь сонида босилган «Гулхан ўчмаган кеча» бадиаси хам шу куннинг маънавий масалалари, инсон ва унинг хаётдаги ўрни муаммосига бағишланган. Унда ёш, хаётга чано, хақиқатнинг кўзига тик боқа оладиган, чуқур мушохадали муаллиф образи намаён бўлади.
Эссе ўзига хос кўп қиррали, мураккаб жанр бўлганлиги боисидан у кўпроқ ёзувчилар, олимлар, мутахассислар томонидан ёзилади ва одатда адабий-бадиий нашрларда эълон ққилинади. Шунингдек, у журналистика нашрларидан ташқари радио ва телевидениеда хам берилиши мумкин. Бу хил эсселарда публицистика билан бир қаторда радио ва телевидение хусусиятлари хам ўз ифодасини топади.
Эссе келажакда ўзбек журналистикаининг хам асосий жанрларидан бири бўлиб қолади. Ўзбек тилидаги адабиётда эссе жанри 1. Нутқнинг публисистик услуби Публитсистик услуб - мақола, , репортаж, фелетон, интервю, нотиқлик жанрларида қўлланиладиган функционал нутқ услуби. Публисистик услуб оммавий ахборот воситалари (газета, журнал, телевидение, плакатлар, буклетлар) орқали одамларга таъсир қилиш ва уларни хабардор қилиш учун хизмат қилади. У ижтимоий-сиёсий луғат, мантиқ, эмоционаллик, баҳо, мурожаатнинг мавжудлиги билан тавсифланади. Унда нейтрал, юксак, тантанали луғат ва фразеологиядан ташқари, эмоционал рангдаги сўзлар, қисқа гаплар, феъл сўз бирикмалари, риторик сўроқлар, ундовлар, такрорлар кабилар кенг қўлланилади.
Мавзулар кенглиги бунинг лингвистик хусусиятларига таъсир қилади. услуб: тушунтиришни талаб қиладиган махсус луғатни киритиш керак бўлади. Бошқа томондан, бир қатор мавзулар жамоатчиликнинг диққат марказида бўлиб, бу мавзуларга оид луғат публитсистик рангга эга бўлади. Бундай мавзулар орасида сиёсат, иқтисод, таълим, соғлиқни сақлаш, криминалистика ва ҳарбий мавзуларни алоҳида таъкидлаш керак. Журналистик услуб кучли ҳиссий маънога эга бўлган баҳоловчи луғатдан фойдаланиш билан тавсифланади (Масалан: бақувват бошланиш, қатъий позиция, оғир инқироз). Ушбу услуб сиёсий-мафкуравий, ижтимоий ва маданий муносабатлар соҳасида қўлланилади. Ахборот тор доирадаги мутахассислар учун эмас, балки кенг омма учун мўлжалланган бўлиб, таъсир нафақат онгга, балки қабул қилувчининг ҳис-туйғуларига ҳам қаратилган. Нутқнинг вазифаси: а) оммавий онгга таъсир қилиш; ) ҳаракатга чақириш; ) маълумот беринг. Луғат аниқ ҳиссий ва экспрессив рангга эга, сўзлашув, сўзлашув ва жарангли элементларни ўз ичига олади.
Журналистик услубга хос бўлган луғат бошқа услубларда ҳам қўлланилиши мумкин: расмий бизнесда, илмий. Аммо журналистик услубда у ўзига хос функцияни олади - воқеалар тасвирини яратиш ва журналистнинг ушбу воқеалар ҳақидаги таассуротларини адресатга этказиш. “...Минглаб, минглаб ўғилларингиз асрлар оша ўзларига ҳашамат, сҳон-шуҳрат қоплади. Улар бизнинг ҳаётимизни буюк кашфиётлар, ўз ишлари, ўғилларингизнинг меҳнати билан бойитдилар, ҳайвондан одам яратдилар - ер юзида кўрилган барча нарсаларнинг энг яхшиси. Қандай қилиб сиз туғилган одамни ҳайвонга, йиртқичга, қотилга яна эгилишига йўл қўйишингиз мумкин. Оналар! Хотинлар! Сиз овозга эгасиз, ер юзида қонун чиқариш ҳуқуқига эгасиз. (М. Горкий) ”Ушбу услуб матнга махсус ранг бериш, маълум бир ҳиссиёт қўшиш учун ҳам қўлланилади. Соʻзлашув нутқида ва адабиётда қоʻлланилади . И.Р.нинг сўзларига кўра. Галперин: "Замонавий инглиз тилининг нутқ услублари тизимида, тахминан 18-асрнинг ўрталаридан бошлаб, журналистика деб аталадиган махсус услуб ажралиб тура бошлади. Бошқа нутқ услублари каби, у бир ҳил эмас. Унинг икки тури мавжуд: ёзма ва оғзаки.
Публитсистик услубнинг ёзма вариантига очерклар тили, газета мақолалари, адабий-танқидий ва ижтимоий-сиёсий характердаги журнал мақолалари, рисолалар, очерклар ва бошқалар киради.Публитсистик услубнинг оғзаки вариантига нотиқлик услуби, сўнгги пайтларда эса шунингдек, радио шарҳловчиларининг шарҳлари . Журналистик услубнинг уни бошқа нутқ услубларидан ажратиб турадиган функциясини қуйидагича ифодалаш мумкин: ўқувчи ёки тингловчини илгари сурилган таклифларнинг тўғрилигига ишонтириш ёки унга керакли муносабатни уйғотиш учун унга таъсир қилиш. Бу мантиқий асосли далиллар билан эмас, балки ҳодисанинг мақсадга эришиш учун энг самарали ишлатилиши мумкин бўлган хусусиятларини кўрсатадиган баёнотнинг кучи, ҳиссий интенсивлиги билан айтилган. Публитсистик услуб илмий наср услуби ва бадиий нутқ услуби ўртасида оралиқ ўринни эгаллайди. Илмий наср услуби билан у фактларни тақдим этишда мантиқий кетма-кетлик, батафсил баён, мантиқий сегментларга (параграфларга) кўпроқ ёки камроқ қатъий бўлиниш билан бирлаштирилади. Бошқа томондан, публитсистик услуб (айниқса, Эссе) бадиий нутқ услуби билан бир қатор умумий хусусиятларга эга. Нутқнинг образлилиги, хусусан, тилнинг эмоционал унсурлари публитсистик услубга жуда хосдир. Журналистик услубда қўлланиладиган ҳиссий таъсир воситалари унинг умумий қонуниятларига бўйсунган ҳолда, бадиий нутқ услубига хос бўлган янгилик ва субъектив рангга эга эмас. Публитсистик услубда нутқнинг образлилиги яхши йўлга қўйилган. Метафора, қиёс, парафраза ва бошқа эмоционал таъсир воситалари ифода воситаларининг умумий тил фондидан олинади. Ушбу услубни бадиий нутқ услубига яқинлаштирадиган яна бир хусусият - тақдимотда индивидуал мазмуннинг намоён бўлишидир. Ва бу эрда, албатта, шахснинг намоён бўлиш даражаси услубнинг ўзига хос хусусиятлари билан чекланган. Газета ва журнал мақолалари услубида шахс Эссе ёки нотиқликка қараганда камроқ намоён бўлади. Журналистик услубнинг учинчи хусусияти - тақдимотнинг қисқалиги. Унинг айрим навларида бу хусусият махсус техника характерини олади. Демак, Эсседа тақдимотнинг қисқалиги максим шаклини олади” . Демак, бу услуб ўзининг мантиқий мулоҳазалари билан
илмий наср услубига ҳам, таъсир характерига кўра бадиий услубга ҳам яқин, дейишимиз мумкин. Тузилиши илмий наср билан бирлаштиради: изчил, мантиқий тақдимот; алоқа турларининг кенгайтирилган тизими билан, эҳтиёткорлик билан параграфларга бўлиниш. Бадиий услуб билан - ҳиссий жиҳатдан рангли луғат ва стилистик экспрессив воситалардан фойдаланиш. Бу эрда индивидуалликнинг намоён бўлиш даражаси (бадиий услуб билан якунланади) анча паст. Гарчи Эссе жанрида бу даража, масалан, газета ва журнал мақолаларига қараганда юқори бўлса-да. Ҳар доим ҳам жанрлар орасидаги чегарани чизиш мумкин эмас, чунки уларнинг хусусиятлари бир-бирига боғланган. Энг яққол кўриниб тургани ораторик услуб (нутқ); Эссе ва мақола..