Ózbekistan respublikasi joqari va orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

3. Salıstırıw sapası jáne onıń kriteryası. Salıstırıw aralıq intervalları hám ólshewlerdi salıstırıw
Paydalanıw daǵı hám saqlaw daǵı ólshew quralları (O’Q) ni tekseriw belgili waqıt aralıǵı - teshirishlar ortasındaǵı interval ótkerip ámelge asıriladı. Tekseriwler arasındaǵı intervaldı ornatıwda eki bir-birine keri talaplardı itibarǵa alıw kerek. Bir tárepden qaralsa, ayqınki, tekseriw qanshellilik kóp ótkerilse, O’Q dıń metrologik isenimliligi sonshalıq joqarı boladı, bunnan tekseriwler arasındaǵı intervaldı kemeytiw maqsetke muwapıqlıǵı kelip shıǵadı. Biraq, O’Q ni tekseriw, tekseriwdi ótkeriwdiń ózine hám tekseriw ushın O’Q larini islep shıǵarıw sferasidan alıp shıǵıp, olardı basqaları menen almastırıw fondini shólkemlestiriw úlken ekonomikalıq ǵárejetlerdi talap etedi. Sonı itibarǵa alǵan halda, tekseriwler arasındaǵı interval múmkinshiligi barınsha maksimalǵa asıriladı. Sol sebepli de tekseriwler arasındaǵı optimal intervaldı tańlawda texnikalıq-ekonomikalıq baha zárúrli áhmiyetke iye.
2. Ólshew qurallarına tekseriwdiń udayı tákirarlanatuǵınlıǵı
Tekseriwler arasındaǵı intervaldıń optimal ma`nisin tańlaw máselesi oǵada qıyın másele bolıp, házirge shekem sheshimin tapmaǵan esaplanadı. Bul intervaldı tańlawǵa tásir etiwshi faktorlardıń túrli-tumanlıǵı menen tusintiriledi. O’Q ining qateligi paydalanıw processinde ózgermeytuǵınnan qalmaydı hám ayırım jaǵdaylarda olardıń ma`nisi berilgen anıqlıq klası daǵı O’Q ushın ruxsat etilgeninen de asıp ketiwi múmkin. Sonnan kelip shıqqan halda birpara mamalakatlar (Kanada, AQSh) de milliy metrologiya xızmeti laboratoriyaları tekseriw nátiyjeleriniń haqıyqıylıq múddetin kórsetpeydi, bunnan kórinip turıptı, olda, tekseriw waqtında anıqlanǵan qáteliktiń ma`nisi (tuwrılashlar) tek ǵana tekseriw momentidagina haqıyqıy bolıp, waqıt ótiwi menen ózgeriwi múmkin. Qarıydardıń ózi qátelik qashan ruxsat etilgen shegaradan asıp ketiwi múmkinligi haqqında qarar qabıllawı kerek. Onıń ushın, ekenin aytıw kerek, qáteliktiń ózgeris procesin modeline ıyelew kerek.
Túrli avtorlar tárepinen tekseriwler arasındaǵı intervaldı anıqlawdıń bir qansha usılları usınıs etilgen. Olardıń barlıǵı, O’Q qateligi ámeldegi ma`nisiniń ózgeriwi waqıt boyınsha ózgeriwshi bolǵan matematikalıq kutilma hám dispersiyali tosınarlı nostatsionar processtiń bar ekenligi sebepli júz beredi degen pikirden kelip shıǵadı. Bunday processtiń parametrleri tekǵana O’Q dıń túrine, bálki paydalanıw sharayatı jáne onıń jedelligine de baylanıslı. Tekseriwler arasındaǵı intervaldıń ma`nisi isten shıǵıwlardıń ruxsat etilgen itimallıǵı (metrologik jaramlılıq koefficiyenti) ga da baylanıslı. Bul tórtew tiykarǵı faktor teshirishlar arasındaǵı intervaldı esaplawdıń tiykarın shólkemlestiriwi múmkin.
Bir qansha O’Q lari ushın bul faktorlar birdey. Mısalı, barlıq úlgili O’Q temperaturalıq ızǵarlıq ózgermeytuǵın bolǵan hám silkinıw, titirew, agressiv ortalıq hám sol sıyaqlılar bolmaǵan laboratoriyalıq sharayatlarda isletiledi. Bunday O’Q ni isletiwdiń jedelligi de shama menen birdey bolıp, tek ǵana O’Q dıń túrine baylanıslı. Isten shıǵıwlardıń ruxsat etilgen itimallıǵı tekseriw sxeması arqalı ornatılǵan isenimlilik ehtimlligining funktsiyası esaplanadı. Sol sebepli de úlgili O’Q ushın tekseriwler arasındaǵı interval, bul qurallar mámleket yamasa mekemelik metrologiya xızmetlerinen isletiliwine baylanıslı bolmaǵan halda mámleket masshtabında birden-bir etip belgilenedi. Elektr shamalardıń úlgili ólshew qurallarına tekseriwdiń tómendegi udayı tákirarlanatuǵınlıǵı ornatılǵan :
- ólshew transformatorları — 5 jılda bir ret;
- sıyımlılıq, induktivlik, óz-ara induktivlik, joytıw múyeshiniń ólshewleri, qarsılıq, induktivlik hám ózgeriwshen tok sıyımlılıqın ólshewshiler - 2 jılda bir ret;
- elektr shamalardıń qalǵan barlıq úlgili O’Q - bir jılda bir ret.
Jumısshı O’Q lar ushın bunday unifikaciyanı pútkil mámleket masshtabında ámelge asırıp bolmaydı, sebebi birdey túrdegi jumısshı O’Q túrli kárxanalarda túrli sharayatlarda, túrli jedellik menen isletiliwi múmkin. Sol sebepli de GOST 8. 513-84 te tómendegi tariyp keltirilgen: “udayı tákirarlanatuǵın tekserisler arasındaǵı interval tómendegi tártipte ornatıladı : májburiy mámleket tekseriwindegi O’Q lari ushın - mámleket metrologiya xızmeti organı tárepinen; mekemelik tekseriw degi O’Q lari ushın kárxana basshısı tárepinen”, sonıń menen birge O’Q larini tekseriwdiń optimal udayı tákirarlanatuǵınlıǵın ornatıw mekemelik metrologiya xızmetiniń tiykarǵı minnetlemelerinen biri esaplanadı.
Joqarıda kórsetilgeni sıyaqlı, tekseriwler arasındaǵı intervaldı belgilewdiń dáslepki shárti ásbaptıń túri, isletiliw (paydalanıw ) sharayatı, paydalanıw jedelligi, metrologik jaramlılıǵınıń ruxsat etilgen koefficiyenti esaplanadı. Metrologik jaramlılıǵınıń ruxsat etilgen koefficiyenti degende salıstırıwda jaramlı dep tabılǵan ólshew quralları sanın salıstırılǵan barlıq ólshew qurallarınıń sanına qatnası túsiniledi. Barlıq O’Q lar kórsetilgen parametrleriniń xarakteristikalanıwına kóre gruppalarǵa bólinedi.