Zbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw mini

2.1. Mektepge shekem tárbiya shólkeminde sóylewin rawajlandırıw quralları hám usılları.
Tildi tuwrı úyreniw, onıń grammatik tuzilishiga itibar berip sóylewiw, balalarda erkin talqılaw yuritish, sorawlar beriw, basqalardan esitken pikirleri maydanınan xulosalar shıǵarıw, zat hám hádiyseler ortasındaǵı baylanısıwdıń túrli kórinislerin ańlap jetiwge alıp keledi.
Mektepge shekem tárbiya shólkeminde saw, tábiy ortalıq yaratish, olardıń tuwrı mámilege kirisiwi, basqalar menen gaplaisik qızıǵıwshılıǵınıń artıwına dúmpish boladı. Onıń ushın balalar sóylewiniń formaan hám mazmunan logikalıq birligine erisiw zárúrli bolıp, olar tómendegilerden ibarat esaplanadi:
- daslep bala óz sózlik baylıǵına ıyelewi;
- balalar sóylewiniń grammatik dúzilisin anıq qáliplestiriwge itibar beriw;
- balalarda dawıs mádeniyatın tárbiyalaw ;
- dialogik sóylew, yaǵnıy sóylesiw sóylewin rawajlandırıw ;
- gúrriń etip beriw;
- balalardı kórkem ádebiyat menen tanıstırıw ;
- balalardı sawat úyretiwge tayarlaw hám basqalar.
Bul talaplar mektepge shekem tárbiyanıń barlıq basqıshlarında amalga asıriladı. Lekin olardıń hár birinde balalardıń jas ózgesheligi,jeke tayarlıq dárejesi, álbette, esapqa alınadı. Balalardıń átirapnı gúzetip barıwı nátiyjesinde aytılıwı da unamlı tárepke ózgera baslaydı ; dawıslardı tuwrı aytılıw ete baslaydılar, gápler mazmunı keńaya baradı, grammatik tomondan gapni tuwrı dúze baslaydılar, sózlik baylıǵı da artadı.
Balalardıń ózleri kishi-kishi gúrrińler dúze baslaydılar jáne bul gúrrińlerdi erkin bayanlaa aladılar. Olarda úlkenler menen muloqotga kirisiw, óz pikirin erkin bayanlaw sıyaqlı páziyletler payda bóle baslaydı. Soǵan kóre balalar sóylewinde dawıs mádeniyatın jetilistiriw, átirap daǵı zatlar, predmetler, hádiyseler atınıń ańlatiwshı sóz baylıǵın keńeytiw, aktivlestiriw, monologik sóylewdiń ápiwayı formalarına ámel etiw, óz pikirin grammatik jihatdan tuwrı hám anıq ańlatpalay alıw kónlikpelerin payda qılıw zárúrli hám zárúr esaplanadı.
Bul talaplar balalarda bolmıstı, átirapnı aqıl etiw, onı tushunish, sezim etiw, gúrrińler dúziw, óz pikirin bayanlaa alıw, ańlatpalı oqıw iskerligi processinde quram taptırıladı.
Ekenin aytıw kerek, baylanısıwlı sóylewde balalardıń átirapdaǵılar menen waqıyahodisalar tásiri nátiyjesinde óz-ara munasábeti, baylanısı ańlatpalanadı. Bul ańlatpa bir yamasa bir neshe gáplerde óz hákisin tabıwı múmkin.
Sóylewdiń qáliplesiwinde balanıń átirap menen munosabati, mámile forması úlken rol oynaydı. Mektepge shekem úlken jasdagi balalardıń awızsha sóylewqa tiyisli, ilmiy tájriybe hám kónlikpeleri mavjud bolǵanlıǵın esapqa alıp, olarda baylanısıwlı sóylewdi formalantirishda, áwele, átirapnı baqlawda nelerge itibar beriwimiz kerekligini anıqlap alıwımız zárúr. Bular, áwele, ana watan haqqında dáslepki qıyallardı qáliplestiriwden baslanadi. Bunda « Mektepge shekem tárbiya shólkemi ushın programma»de balalarda ǵárezsiz Ózbekstan mámleketi haqqındaǵı túsiniklerdi keńeytiw, onıń ótken zamanına tiyisli estelikler menen tanıstırıw, Samarqand, Buxara, Xiva, Tashkent, Qo'qon sıyaqlı tariyxıy qalalar haqqında maǵlıwmatlarǵa ıyelew, «mustaqillik kúni» (1991-jıl 1-sentyabr), Ózbekstan nishanları : gerbine, bayraǵina, maqtaw qosıǵı bilan tanıstırıw, Ózbekstan Prezidenti, Prezidentlik basqarıwı haqqında maǵlıwmatlar beriw, balalardıń óz máhellesi, kóshesi, úyi, onıń atalıwı, atalıw sebebi; Ózbekstannıń tábiyaatı, jer astındaǵı hám yerusti baylıqları, tawları, shól hám ádirleri, tog'u soylari, ormanu baǵları, ıqlımı, ullı kelbetleri, sarkardalari, ullı oyshılları, dástúriy bayramları, sayllari, milliy dástúrleri, ózbek xalqiniń ámeliy kórkem óneri, úlkenler miyneti, balalardıń otaonalari, ájaǵa -apalarınıń Ózbekstan xalıq xojalıǵınıń túrli sohalaridagi qatnasıwı, óndiristiń zárúrli tarawları, baylanıs quralı haqqında bilim beriw názerde tutılǵan. Áne solardıń barchasi balalardıń átirap daǵı hádiyseler haqqındaǵı bilimlerdi anıqlaw, bekkemlew hám keńeytiw tiykarında baylanısıwlı sóylewin rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Bunda, birinshi náwbette, balalar sóz baylıǵın keńeytiwde Respublikamız tábiyaatı, kásip-ónerge tiyisli, qurılıs hám awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın mashinalar, zatlardıń ayriqsha belgilari hám reńleri, miynetke munasábetti ańlatiwshı túsinikler at hám sózler menen bayıtıw zárúr. Sonıń menen birge, xalıq awızsha ijodi úlgilerin úyreniw; ana tilindegi antonim, sinonim, omonim sózlerdi túsiniw hám tuwrı qóllawǵa tiyisli túsinikler, sózler bilan bayıtıwǵa erisiw kerek. Balalardı zatlardıń atların tuwrı búydewge, olardıń uqsas hám ayrıqsha táreplerin túsiniw, forması, reńi, sapası, ózgesheliklerin, jinsi hám túrine tiyisli yo'naltiruvchi sózligin aktivlestiriw, sóylewdiń grammatik dúzilisin qáliplestiriw, sóylew mádeniyatın qáliplestiriw, dialogik hám monologik sóylewin rawajlanıwlashtirish hám aqır-aqıbetde sawat úyretiwge tayarlaw zárúrli áhmiyet kásip etedi.
Mektepge shekem tárbiya shólkeminde alıp barǵan baqlawlar sonı kórsetdiki, olardıń baylanısıwlı sóylewi jasına kóre orqada qalıp, qatar kemshilikler bar. Sol sebepli biz olardıń sóylewin kuzatishda ádetdegi turmıslıq iskerliginen shetke shıqpawka háreket etdik. Bul processda tómendegilerge itibar qaratildi:
1. Ana tili baylıǵınan ónimli paydalanıw.
2. Sóylewdi rawajlantıratuǵın faktorlardı tuwrı belgilew.
3. Sóylewdi rawajlandırıw procesi.
4. Sóylewdi rawajlandırıwda ajıralmaslıq hám úzliksizlik.
5. Sóylewdi rawajlandırıw mazmunı.
6. Sóylewdi rawajlandırıw formaları.
7. Sóylewde social -xojalıq faktorlardıń óz-ara baylanısı.
8. Qıdırıspalar, oyın hám miynet procesi - sóylewdi ósiriwdiń zárúrli quralı ekenligi.
Balalardıń sóylewin rawajlandırıw arnawlı úyrenilmaydi, nátiyjeleri ishlab shıǵılıp, shınıǵıwlar sisteması belgilep alınbaydı, shınıǵıwlar málim maqsetke jóneltirilgen halda úzliksiz hám izbe-iz alıp barilmaydi.
Mektepge shekem tárbiya mekemeleriniń úlken gruppalarında bolalarniń sóylewi qaysı dárejede qálipleskenligi anıqlanıp, arnawlı tapshiriqlar dizimin islep shıǵıladı, hár bir bala menen jalǵız tártipte shınıǵıwlar alıp barıladı.
Mısal. Balaǵa usınıs etilgen ertek yamasa gúrrińni qayta gúrriń etip bere alıwın anıqlaw. «Zumrad hám Qımbat», «Bawırsaq», «Eki eshki», «Ur, tógiw», «Eshki balaları», «Tasbaqa menen chayon» sıyaqlı ertek hám gúrrińtlardan úshewin usınıs etiledi. Bala ertekti esley almasa, sol erteklerge isleńgen súwretler silteme etiledi.
Balalar gúrrińi tómendegi kórsetkishler tiykarında analiz etiledi:
- gúrrińdi ǵárezsiz bayanlaw (úlkenlerdiń járdemisiz);
- tekst mazmunınıń tolıqlıǵı ;
- tekstti bayanlawda izbe-izlik;
- ańlatpa qurallarından paydalanıw kónlikpesi;
- sóylewdiń tuwriligi.
Átirap daǵı zat -predmetlerge tiyisli tekstti qayta gúrriń etip beriwde balalar sóylewinde tómendegi kemshilikler dús keliwi múmkin.
- balalar ertekti járdemshi sorawlar bermesten turıp ǵárezsiz gúrriń ete almaydı ;
- tekst degi sózlerge eliklew etip sóyleydi;
- birpara zárúrli waqıyalardı túsirip qaldıradi;
- bir az toqtap -toqtap gúrriń etedi, sóylewde úzilis boladı ;
- sóylewde túsiniklik jetiwmeydi:
- birdey tezlikte, birdey dawısda gúrriń etedi;
- ózinshe birpara sózlerdi qosıp, mánisiz gúrriń etedi;
- úlkenler járdemi jardeminde gúrriń etedi;
- gúrriń qılıw processinde tekst mánisin ózgertirip jiberedi;
- logikalıq izbe-izlikke ámel etpeydi.
Balalarǵa «Qonaqda», «Uyshe», «Mektepke yo'l» temaları hám olarǵa isleńen súwretler usınıs etiledi. Gúrriń qılıw processinde jol qoyǵan qáteleri hám jetiskenlikleri anıqlanadı. Usı MTMda balalardıń sóylewin kuzatganda tómendegiler tiykarǵı kriterya retinde alınadı :
- usınıs etilgen tekstti gúrriń qılıwda waqıyanı úlkenlerdiń yordamisiz, ǵárezsiz ayta alıwı ;
- tekst mazmunın tolıq ańlatpalay alıwı ;
- tekst mazmunın bayanlawda izbe-izlikke ámel qılıwı ;
- ańlatpa qurallarından paydalana alıwı ;
- sóylewdiń tuwriligi, tezligi;
- gáplerdiń grammatik tárepten tuwrı dúzilgenligi;
- sóylew mádeniyatına ámel etiwi.
Balalardıń sóylewin úyreniwdiń eń qolay usılı, shubhasız, sáwbet metodı esaplanadı. Sonıń menen birge, balalardıń átirapda ámeldegi bolǵan zatlardı baqlaw hám olardı analiz etiw, olar haqqında qıdırıspalarda uyımlastırılǵan soraw -juwaplar da zárúrli bolıp tabıladı. Usınıń menen birga, balalardıń baylanısıwlı sóylewin úyreniwde olardıń ómirbayanı maydanınan alıp barılatuǵın baqlawlar da zárúrli áhmiyet kásip etedi.
Bala tuwılǵan waqtınan baslap social janzat esaplanadı.
Onıń hár bir jas basqıshındaǵı social rawajlanıwı óz haqqındaiyatlariga, wazıypa hám mazmunına iye bolıp, bulardıń ámelge asırıw ushın pedagogika salasındaǵı jumıslarǵa tiyisli shárt-shárayatlardı yaratish dárkar.