Ózbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

Komerciyaliq mekemelerdiń finansi

Mádeniyat hám kórkem óner mekemeleri komerciyalıq hám komerciyalıq emes túrlerge bólinedi olardıń finansı bir birinen parqlanadı.
Komerciyalıq mekemelrdiń finans mámleket buydjeti, buytjetten tısqarı rawajlandırıw fondı hám komerciyalıq iskerlikten tusken daramatlar arqalı qáliplesedi.
Ekonomikanıń kommerciyalıq bolmaǵan sektorınıń salmaqlı bólegi social materiallıq ilajlardı ámelge asırıwshı, sonday-aq kórkem óner mákemeleri esabına tuwrı keledi.

Kommerciyalıq bolmaǵan tiykarında iskerlik kórsetip atırǵan mákemeler finanslıq dárekleriniń quramı:

1. mámleket byudjeti qarjıları.
2. xalıq hám basqa tutınıwshılarǵa kórsetilgen pullı xızmetler.
3. tiykarǵı fondlardı kireyge beriw.
4. qáwenderlik tólemleri.
5. basqa dáramatlar.
Kommerciyalıq bolmaǵan shólkemniń qárejetleri

• 
  Barlıq dereklerden qáliplesken pul resursları kommerciyalıq bolmaǵan shólkemniń finanslıq resursların qáliplestiredi hám tómendegi qárejetler ámelge asırıladı:
  
• 
  1. is haqqı tólew;
  
• 
  2. materiallıq qárejetler;
  
• 
  3. basqa shólkemler menen esap -kitaplar;
  
• 
  4. ekonomikalıq xoshametlew fondın shólkemlestiriw.
  
• 
  Barlıq kommerciyalıq bolmaǵan tiykarda iskerlik kórsetip atırǵan shólkemler, egerde olar ǵárezsiz balansqa hám esap-kitap schetına iye bolsa, bank kreditlerinen paydalanıw huqıqına iye esaplanadı. Olardıń finanslıq resursların toplaw hám paydalanıw hár túrli bolıp, xojalıq júrgiziw usılına baylanıslı. Olar tiykarınan smetalı finanslıq támiynlew hám tolıq ózin-ózi táminlew menen parıqlanıp turadı.
  
• 
  Smetalı finanslıq támiynlewde finanslıq resurslardıń tiykarın byudjet qarjlarınan quralıp, deregi de byudjet boladı.
  
• 
  Ózbekstanda kórkem óner mákemeleriniń kóbisi tiykarınan joqarı basqarıw organına qaraslı bolıp tabıladı hám finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı deregi mámleket byudjeti esaplanadı.
  
• 
  Kommerciyalıq emes mákemeler finans jobaların erkin túrde islep shıǵadı. Egerde shólkemler tikkeley byudjetten finanslashtirilsa, finans rejesin smeta qárejetleri usılında dúzedi. Egerde shólkem tekǵana byudjetten emes, bálki qárejetleri basqa derekler esabınan da finanslastırılsa, qárejetler hám dáramatlar smetasın islep shıǵadı. Smeta rejesiniń kommerciyalıq tiykarında iskerlik kórsetip atırǵan mákemelar finans rejesinen tiykarǵı ayırmashılıǵı sonda, smetada qárejetler bólegin hár tárepleme tiykarlap beriwi zárúr.
  
• 
  Mákemeler smeta rejesin dúziwde dáslepki maǵlıwmatlar retinde qadaǵalaw schetlarınan hám ekonomikalıq normativlerden paydalanadı.
  
• 
  Qadaǵalaw schetları málim bir shólkem iskerliginiń ózgesheligin, rawajlandırıw perspektivasın belgileytuǵın kórsetkishler bolıp tabıladı.
  
• 
  Mısalı, oqıw mákemelerinde ortasha studentler sanı, stavkalar muǵdarı (oqıtıwshılar, joqarı oqıw orınlarında professor-oqıtıwshılar).
  
• 
  Qárejetler toplamında tómendegiler kórsetiledi:
  
• 
  − material hám soǵan teńlestirilgen qárejetler;
  
• 
  − ıs haqı fondı;
  
• 
  − islep shıǵarıw hám social rawajlandırıw fondı;
  
• 
  − materiallıq xoshametlew fondı;
  
• 
  − basqa fondlar hám rezervler.
  
• 
  Dáramatlarda tómendegiler kórsetiledi:
  
• 
  ▪ byudjetten finanslıq támiynlew;
  
• 
  ▪ xalıqqa qosımsha pullıq xızmetler;
  
• 
  ▪ yuridikalıq shaxslarǵa shártnama tiykarında xizmet kórsetiw;
  
• 
  ▪ jay hám basqa úskenelerin kireyge beriwden qáliplesken túsim.
  

Social -materiallıq iskerlik sol faktorlar tiykarında óziniń tiykarǵı funktsiyalarına iye boldı. Bul funktsiya, yaǵnıy wazıypalar tómendegiler bolıp tabıladı:
- úzliksizlik;
- dawam etiw waqti;
- paydalılıq;
- normativlik;
- qawipsizlik;
- gózzallıqqa ashıqlıq;
- ruwxıy ózlikti saqlap turıwshılıq;
- shaxstı hám jámáátti rawajlandırıw;
- estetik dáreje, didti tarbiyalaw;
- tálim, kórkem óner, pán, islep shıǵarıw hám basqa túrli xızmet tarawları aldındaǵı xızmetler hám de wazıypalardı qálegen tárzde jámáátlik yamasa individual sırtqı kórinislerde rawajlantirıwshılıq.
Kebirolar dáwirinde social -materiallıq iskerlik funktsiyaları arnawlı bir dárejede ózgertirilip, kommunistlik ideologiyaǵa tolıq maslastırildi. Onıń atı materiallıq -oqartuv jumısı dep atala baslandı. Materiallıq -aǵartıw jumısı quramına kitapxanalar, klublar, muzeyler, mádeniyat hám dem alıw baǵları kirgizildi. Xalıqtıń mıń jıllar dawamındaǵı dástúriy social -materiallıq mákemeleri bolǵan shayxanalar, gúzarlar, baǵlar, mámleketlik emes shólkemler, diniy mákemeler, sonıń menen birge, milliy jáne social uyushganlik formaları bolǵan adamlardıń valantyor awqamları, toylar, dástúr hám dástúrler, úrp -ádetler bul quramnan shette qaldı.
Bir mákan hám zaman ortalıǵında xalıq turmıs tárizi ózgeshe, sovetlardıń materiallıq -oqartuv jumısı ózgeshe tárzde ámel ete basladı. Materiallıq -aǵartıw jumısında ǵalabalıq principi islemedi. Sonıń menen birge bul iskerlik adamlardıń milliy ruwxına biygana jumıs hám shınıǵıwlar formasında ámel etip keldi.
Soǵan qaramay kebirolardıń klub hám kitapxana mákemeleri partiya qararları hám de zalım húkimet jollamaların xalıqtıń eń tómen buwınlarına shekem jetkiziw xalıqtı siyasiy-ideologiyalıq tásir sheńberinde bekkem ustap turıwda arnawlı bir rol oynaydı.
Hár qanday jámiyet ruwxıy mádeniyat strukturalıq bólegi, bar bilim álemi bolıp, ol insandı qay jerde jasaytuǵının belgilewge járdem beredi. Materiallıq qádiriyatlar insan ushın oǵada jeke mánis hám mazmun kásip etip, insan ol arqalı basqa kisiler menen, pútkil jámiyet menen munasábetke ótedi. Qádiriyatlar jámiyetke dıqqatqa ılayıq bóliwshi etika hám shakillarni jaratıwda hám ańǵarıwda insanǵa járdem beredi. Taxsinga ılayıq jayı sonda, insanda basqalarǵa salıstırǵanda tartıslı emes, bálki álpayım munasábet qáliplesedi. Tartıslar tuwılǵan halda jámiyeti bekkemlewde múnásip bolǵan jónge salıw qılıwdıń qolay usılları tabıladı. Jámiyet, áwele tariyxtıń arnawlı bir bir rawajlanıwı basqıshında tábiyaattan ajralıp shıqqan materiallıq dúnyanıń strukturalıq bólegi bolıp, rawajlanıwshı kisiler turmıslıq xızmetlerdiń kompleksi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, jámiyet adamlıq tariyxınıń arnawlı bir basqıshı yamasa social sistemanıń anıq tipi bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw munasábetleriniń kompleksi social munasábetler deyiliwshi jámiyeti, yaǵnıy tariyxıy rawajlanıwdıń arnawlı bir basqıshındaǵı jámiyeti payda etedi. Shaxs menen jámiettiiń óz-ara munasábetleri túrli tariyxıy dáwirlerde túrlishe bolıp, shaxs mádeniyatın belgileydi hám shaxs mádeniyatı da óz gezeginde arnawlı bir bir jámiyet mádeniyatında qáliplesedi.
Bazar qatnasiqlari protsessinde buxgalteriya esabiniń áhmiyetli waziypasi kárxana basqariw sistemasin maǵliwmat menen támiyinlew esaplanadi. Házirgi waqitti usi waziypaniń qaniǵarsiz orinlanip atirǵanliǵi hám bul boyinsha ózgerttiriwler qiliw hámde kapital qoyilmalar buxgalteriya esabin bazar ekonomikasi talaplarina say qilip jetilistirilip bariw dáwir talabi ekenligi ayqin belgili bolmaqta.
Kapital qoyilmalar esabin bazar printsipleri tiykarinda jetilistiriw tekǵana esap maǵliwmatlari sheńberiniń mazmunin, maqsetke muwapiqliǵin, múddetin, buxgalteriya esabin júritiw kapital qoyilmalardi basqariw esabiniń ob`ektlerin sáwlelendiriw usillarin keńeyittiriw tiykarinda bolmasliǵi kerek, sebebi usi jaǵday esap jumislariniń kólemi artiwina alip keliwi múmkin. Kapital qoyilmalar buxgalteriya esabi óndiristiń basqariw sistemasinda tekǵana basqariw ob`ektleri haqqinda maǵliwmat beriw deregi bolip qalmastan, bálkim oniń jaǵdayi ústinen operativ ráwishte qadaǵalaw qurali da esaplanadi.
Búgingi kúnde Ózbekistan Respublikasinda buxgalteriya esabiniń ajiralmas bólimi esaplanǵan basqariw esabin ámeliyatqa engiziw zárúrligi kelip shikpaqta. Sebebi sirt el kapitallariniń mámleketimiz ekonomikasina kirip keliwi hám shet ellik sponsorlar menen baylanislar ornatiliwi kapital qoyilmalar esabin da usi kóz-qarastan bahalawdi, olardi xaliq-araliq standartlar talaplari tiykarinda shólkemlestiriw zárúrligin keltirip shiǵarmaqta.
Respublikamizda buxgalteriya esabiniń milliy standartlari qabil qilinbastan aldin ekonomist alimlarimiz ortasinda basqariw hám finansliq esabina túrlishe qaraslar bolǵan, bul salada tartis-taliqlawlar júrgizgen.
Sonnan, S. Qodirxonovtiń pikirinshe, «Eger qálese óndiris qárejetleriniń buxgalteriya esabin óz-aldina júritiw múmkin, yaǵniy óndiris qárejetleri schetlarin uliwmaliq sistemasinan ajiratip alǵan halda júritip, soniń menen batis mámleketlerde keń tarqalǵan óndiris hám finans buxgalteriya esabina ótiw múmkin. Nátiyjede óndiris buxgalteriyasi menen finans buxgalteriyasi shólkemlestiriwshilik jaǵinan ajiratiliw múmkin boladi. Bunda óndiris buxgalteriyasi esapti óndiristi basqariw hám óndirislik ózine túser bahani kalkulyatsiya qiliwdiń mápin gózlep júritilse, finansliq esap kárxananiń finansliq esabatin dúziw hám oniń finansliq hámde kommertsiyaliq xizmetin basqariw maqsetinde júritiledi.
Esapshiliqtiń bunday tártibine ótiw hár qiyli dárejedegi basqariw sistemasin zárúrli maǵliwmatlar menen támiyinlewdi sezilerli dárejede jetilistiriw menen birge, óndiris qárejetleri, ózine túser baha hám ónimniń ayrim túrleriniń rentabellik dárejesi haqqinda kommertsiyaliq sirlarin saqlaw (jasiriw) imkánin beredi».
Joqaridaǵilardi esapqa alip Ózbekistan Respublikasinda buxgalteriya esabin rawajlanǵan mámleketlerdegi siyaqli finansliq hám basqariw esaplarina bólip shólkemlestiriw tártibin teoriyaliq hám ámeliy jaǵinan jetilistiriw kerek. Qárejetler ishinde de ayrim ob`ektler hám bólinbeler boyinsha qárejetlerdiń orni úlken. Áyni paytittaǵi qárejetler esabi kontseptsiyasina kóre esabat formalari hám talaplari anaǵurlim qisqardi, buxgalteriya esabi xaliq-araliq ámeliyatina kóre qárejetlerdi turaqli hám ózgeriwshen toparlarǵa bóliw qollanilmaqta.
Hár bir jámiyet shaxs mádeniyattı kámal taptırıwda óziniń normativ qádiriyatların belgileydi hám shaxstıń mádeniyat mútajliklerin támiyinleydi. Jámiyet menen shaxstıń óz-ara munasábeti shaxstıń erkinshegi, onıń, huqıq hám minnetleri, insaniy qádiriyatlar haqqındaǵı mashqala barlıq tariyxıy dáwirlerindegi zárúrli másele esaplanadı.
Insan tábiyaattıń joqarı jemisi bolıp, onıń mánisi barlıq social munasábetler jıyındısı menen belgilenedi. Insan usı waqıtta da tariyxni rawajlanıwdıń jemisi, de onıń sub'yekti bolıp tabıladı. Social munasábetler insandı social vujudga aylantıradı, dúnyaǵa kóz qarasın shakillantiradi. Insan islep shıǵarıw processinde tek zatlar jaratıp qalmay, ózin, óz ózligin da qayta jaratadı. Bul processda insan ózin tákirar dóretiwshilik etedi hám ol social bar bolıp tabıladı. Adam social tájiriybelerdi ózlestiriw nátiyjesinde shaxsqa aylanadı.
Insan social munasábetler jıyındısı retinde arnawlı bir huqıq hám minnetlerge iye esaplanadı. Bul onıń shaxs ekenligin ańlatadı.
- shaxstıń kámallıqqa eriwuvini támiyinlewde jámiyettegi miynet mádeniyattı rawajlandırıw, adamlardıń siyasiy sanasına asırıw, etikalıq hám estetik nafosatini tárbiyashda mádeniyat strukturalıq bólimleri úlken wazıypanı atqaradı. Shaxstı social tárepten pikirlewine kóre insannıń miynet mádeniyatı, munasábet mádeniyat, etika mádeniyatı, kórkem oylaw mádeniyatı, dúnyaǵa kóz qarası ruhning álemi haqqında sóylew múmkin. Mádeniyat social sistema struktura retinde ilimiy bilimlerdi, oylawdı, etikalıq - estetik qadryatlarni, etikalıq - huqıqıy qaǵıydalardı, úrp-ádet hám dástúrlerdi óz ishine aladı. Shaxs mádeniyat shakillanishida jámiyet mádeniyatınıń tómendegi sistemaları áhmiyetli bolıp tabıladı: siyasiy mádeniyat - adamlardıń siyasiy sanasın, mápleri, ıqtıqatları, maqsetlerin ańlatiwshı siyasiy - huqıqıy ideyalar kompleksi bolıp, ruwxıy qádiriyatlardıń arnawlı sistemasın quraydı. Bul mádeniyat tariyxıy rawajlanıw basqıshlarına jámiettiiń social siyasiy gruppaları mápleri menen baylanıslı halda vujudga kelip jámiyet siyasiy iskerligine tıǵız baylanıslı. Siyasiy mádeniyat, siyasiy iskerlik retinde yaǵnıy insanlar iskerligindegi tábiyaattı qayta jaratıw hám ózlerin tárbiyalaw processlerin qamtıp alıp, “Siyasiy islep shıǵarıwni” sáwlelendiredi. Bunda siyasiy iskerlik ámeliy tárepten social gruppadan (sotsium) dıń siyasiy húkimet ushın bolǵan háreketlerin belgileydi, materiallıq - teoriyalıq tárepten bolsa ijtimoyi munasábetlerdi siyasiy gruppalıq dúńyaǵa kózqaras ruwxında ańǵarıw, arnawlı bir siyasiy ideyalar, programmalar islep shıǵıwdı názerde tutadı. Siyasiy mádeniyat quramına; ideologiya, siyasiy tájiriybe hám dástúrler, siyasiy shólkemler, siyasiy iskerlik usılları kiredi.
Siyasiy mádeniyat ámelde barlıq usılı: jámiettiiń siyasiy - materiallıq baylıǵı; ámeliy siyasiy mádeniyattan ibarat esaplanadi. Jámiyet siyasiy mádeniyatı rawajlanıwdıń málim bir basqıshındaǵı siyasiy - social qádiriyatlar, siyasiy sistemalar, siyasiy iskerlik usıllarınıń kompleksi bolıp tabıladı. Shaxs siyasiy mádeniyatı bolsa individ tárepinen jámiettiiń siyasiy, ideologiyalıq jáne social hám psixik qádiriyatlardı hám usılların ózlestiriliwi hám de ámelgem asırıwı sisteması bolıp tabıladı. Shaxs siyasiy iskerlikte qóllaw dárejesiniń óz-ara baylanıslılıǵı, yaxlid birliginen siyasiy mádeniyat quram tabadı.
Siyasiy mádeniyat quramı huqıqıy mádeniyat menen baylanıslı bolıp, bul tek nızamlardı biliw, huqıqıy dárejedagina ibarat bolıp, nızamlarǵa ámel qılıw hám olar boy sunish mádeniyatı bolıp esaplanadı. Ulıwma, huqıqıy mádeniyat, huqıqqiy ań, huqıqıy munasábetler, huqıqıy iskerliginiń birlikte namoyoy bóliwshi ruwxıy qádiriyatlar sisteması bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq mádeniyat túsiniginde ekonomikalıq bilimler hám pikirler usılı menen aktiv islep shıǵarıw, ekonomikalıq iskerlik ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq faktorları kórinetuǵın boladı. Ekonomikalıq mádeniyat mazmunında mádeniyat hám ekonomikanıń óz-ara tásiri qásiyetleri majjud bolıp, quramına ekonomikalıq ań, ekonomikalıq iskerlik, ekonomikalıq munasábet kiredi. Ekonomikalıq mádeniyat mazmunın adamlardıń túrli tarawlarda maqsetke muwapıq iskerligi, jańa sapa nátiyjelerin quraydı.
Jámiyet ekonomikalıq mádeniyatında shaxstıń ekonomikalıq mádeniyatı onıń ózin kámal taptırıwın ańlap, tekǵana mádeniyat qádiriyatların jaratılıwması, bayıtıwı hám tutınıw qılıw dárejesin, bálki óz erkinligin jańa basqıshqa eliriwin támiyinleyni.
Intellektual mádeniyat - jámiyet, sotsium, induvidlar tárepinen intellektual kámalǵa jetken normalarına erisiw dárejesi bolıp tabıladı. Kúndelik turmısda, kisiler iskerliginde ámel etetuǵın hám ózlestiriletuǵın etikalıq qádiriyatlar, etikalıq kámalǵa jetken normaları menen baylanıslı. Etikalıq mádeniyat - quramına etikalıq ań, etikalıq munasábet hám etikalıq iskerlik kiredi.
Estetik mádeniyat - insannıń ruwxıy - sezimiy iskerlik bina baylanısqan qádiriyatlar sistemasın ańlatadı. Estetik mádeniyat jámiyet mádeniyatınıń iqtisoslashtirilagan bólegi bolıp, onıń jaǵdayın kórkem óner hám estetik munasábetler rawajlanıwı menen baylanıstırıp túsindiriw múmkin.
Ulıwma insanıylıq qádiriyatlar gruppaına insaniyat civilizatsiyasınıń rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan ulıwmadunyalıq máseleler kiredi. Bular: jer júzinde ılım pánni taraqqiy etiw, qurallardı toqtatıw, tábiyaattı qorǵaw kiredi.
Ózbekstan óz ǵárezsizligin bekkemlew dunya da jámiyetinde óziniń múnásip ornın iyelew processinde siyasiy, huqıqıy, social, ekonomikalıq, ruwxıy -bilimlendiriw tarawlarda - kisiler oylawında tupten ózgeris - milliy ideya -milliy ideologiyanı qáliplestiriw procesi keshpekte. Prezident I. Karimovtıń tómendegi sózleri oǵada ibratlı bolıp tabıladı: “Biz kelesi asrga ózimiz menen neni alıp ótiwmiz múmkin? hám nelerden vos keshiwimiz dárkar? Ya'ngi mıń jıllıqta qanday mashqalalardıń sheshimi biziń dıqqat itibarımız turmog'i kerek?” ( I. Karimov Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında. 1999 -jıl 3-bet.)
Materiallıq miyras - bul ótken zamannan qalǵan qádiriyatlar, ideyalar, tájiriybe, bilimler olardı ózlestiriw usılları, yaǵnıy adamlardıń dóretiwshilik iskerlik usılları hám olardı shólkemlestiriw hám de onıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Ózlestiriw yamasa anıqraǵı materiallıq miyras procesi oǵada zárúrli bolıp, mádeniyat háreketdegi siyasiy nızamlarınan biri esaplanadı. Bul process insaniyattıń ótken zamanı, búgini hám keleshegi bir pútkil halda birlestirib, ádetiy tárzde tayın jetiskenliklerge aylanadı. Bar zattı izlew, málim zattı ashıw, etińa jańa ashılıwdı jańalıq ashıw kerek bolmaǵanı sıyaqlı ótken zaman ájdadlar etken jumıstı tákirarlaw shárt emes. Ótken zaman menen putkinley uzulish múmkin emes. Insaniyat tariyxında ulıwma jańa mádeniyat jaratılıwma urunishlar bolǵan biraq bunday urunishlar shıraysız nátiyjelerge alıp kelgen. Bunda 1920 -jıllarda Sovet Rossiyasında “proeetar mádeniyati”yaratishga urunishi yamasa mádeniyat revolyuciyaın mısal jol menende keltiriw múmkin. Bul “revolyuciyalar»processinde jańa mádeniyat yaraladi, kerisinshe barı da joq boladı: qol jazbalar, kitolar, pát yoqildi; arxitekturalıq estelikler buzuldi, eń ashınarlısı materiallıq qádiriyat iyeleri mavh etildi. Aqıbette ótken zaman menen baylanıslı ajıralmaslıq jámiyet mánisi boyınsha keyin basıp ketti.
Mádeniyat normativ rawajlanıwı onı saqlap kelesi áwladqa miyraslar etip qaldırishni ańlatadı. Házirgi dáwirde de milliy mádeniyattı qayta tiklewge tıykarosiy itibardı qaratǵan halda Ózbekstan xalqi jáhán mádeniyatı hám civilizatsiyasınıń zamanagóy jetiskenliklerin iyelewge háreket etip jáhán mádeniyatı rawajlanıwına úles qosıp atır. Buǵan baylanıslı jedel ámeliy jollar etilip atır: xalıq aralıq jarıs hám fiestevallar ótkeriliwi, shet mámleketlerdiń materiallıq kúnleri hám kórkem óner dóretpeleri kórgezmesi kórsetiw etildi, Hind mádeniyat orayı, Fransuz mádeniyat orayları ashıldı. Házirgi kúnde túrli xalıqlardıń milliy orayları 100 dan arttı.
Ózbekstan Respublikası birinshi Prezident I. A. Karimov hám Prezident Sh. Mirziyoyevtıń dóretpelerinde ilgeri surilgan ideya hám pikirler sonıń menen birge, tema sheńberindegi ilimiy ádebiyatlar temanı keń sáwlelendirilmektesine teoriyalıq tiykar wazıypasın ótedi. Alınǵan tema maydanınan kórkem óner hám mádeniyat tarawı menejmenti hám marketingi erisken ilimiy tabıslardı teoriyalıq ulıwmalastırıw, onıń eń aldıńǵı usıl hám stilistikasin dóretiwshilik úyreniw, Ózbekstan kórkem óneri hám mádeniyatınıń perspektivasında zamanagóy artmenejment usınıslarınan paydalanıw. Usı jumıs áwele mádeniyat hám kórkem óner xızmetkerleri ushın, materiallıq iskerlik hám kórkem óner iskerligin jurgiziwshi dóretiwshilik mákemeler ushın, mádeniyat hám sport jumısları sistemasınıń qánigeleri ushın teoriyalıq áhmiyetke iye boladı. Izertlew juwmaqları, sonıń menen birge kórkem óner mákemeleri, teatrlar, muzeyler, dem alıw baǵları, o'rgazmalar, kontsert-gastrol birlespeleri iskerliginde de teoriyalıq tárepten qollanılıwı múmkin. Qolaversa kórkem ónerdi basqarıw menen, kórkem óner bazarı menen shuǵıllanatuǵın artmenejerlar ushın biziń jumısımız ámeliy áhmiyetke iye bolıwına úmit etemiz.
Kórkem óner hám mádeniyat tarawı menejmenti mámleketimizde xalıq túrli siyasiy gruppaları wákillerin kórkem, estetik, ahloqiy, sociallıq-siyasiy, jónelislerde tárbiyalaw, adamlardıń ruwxıy, dóretiwshilik aktivligin shólkemlestiriw, bárkámal insandı qáliplestiriwdegi ornı hám roli úlken bolıp tabıladı. Mádeniyat hám kórkem óner salasındaǵı ózgerisler, atap aytqanda mádeniyat hám xalıq dem alıw orayları, mádeniyat hám kórkem óner sarayları, muzeyler, mádeniyat hám dem alıw baǵları, máhelle gúzarları, informacion-resurs orayları, kitapxanalar, súwretshilik galeriyalari arqalı ámelge asırılıp kelinip atır. Burınǵı kebirolar dáwirinde bul iskerlik materiallıq -oqartuv jumısı atı menen yuritilar, olardıń tiykarǵı jumıs mazmunı totalitar basqarıw princpı ideologiyasınıń kórkem qurallar arqalı xalıqtıń eń tómen qatlamlarına shekem jetip barıwı ushın xızmet eter edi. Sol dáwirdegi klub mákemelerine adamlar derlik kirispes, kórkem háweskerlik dóretiwshilikoti nomiga tashkil etilar edi. Awıllıq jaylarındaǵı kitapxanalardıń qapılarına qulıp salıp qoyılǵan bolıp, olardaǵı kitaplar sanı 3-5 mıńnan aspas, olar da tiykarınan siyasiy ádebiyatlardan ibarat edi.
Menejment-bul anglichan sóz bolıp, anglichan tiliniń Oksford sózliginde berilgen tariypga qaray ol:
• basqarıw hákimiyati hám kórkem óneri;
• resursların basqarıw boyınsha a'loxida moxirlik hám basqarıw kónlikpeler túsiniledi.
Dem alıw baǵları vayashil zonalardı shólkemlestiriw metodologiyasi tuwrısındaǵı qaǵıydanı tastıyıqlaw haqqındaǵı ministrler Mákemesi sheshimi qabıllandı. Bul haqqında Ádillik ministrliginiń telegramdagi «Huqıqıy informaciya» kanalı arqalı xabar berildi.
Tastıyıqlanǵan qaǵıydaǵa muwapıq dem alıw baǵları xalıq punktleriniń bas jobaları hám tolıq joybarlaw joybarları tiykarında shólkemlestiriledi.
Dem alıw baǵlarına tómendegi talaplar qóyıladı:
joqarı texnologiyalıq, zamanagóy ásbap úskeneler, texnologiyalar hám attraksionlar menen úskenelestirilgenlik;
zamanagóy landshaft dizaynining qollanılǵanlıǵı;
fantanlardı qurıw;
velosiped ótkelleri, balalar attraksionlari hám shańaraqqa tiyisli dem alıw ob'ektlerin abadanlastırıw;
materiallıq -dem alıw xızmetlerinen paydalanıw sistemasınıń bar ekenligi.
Dem alıw baǵları aymaqlarında shańaraqqa tiyisli dem alıw ob'ektleri, jazǵı teatrlar, lektoriylar, oqıw zallari hám kitapxanalar, attraksionlar, oyın zallari, tirlar hám basqalar xızmet kórsetiwi kerek
Qala ormanları, qıyabanlar, dem alıw baǵları, qala baǵları, piyada júriw ushın mólsherlengen qıyabanlar jasıl zonalar quramına kiredi.
Dem alıw baǵın shólkemlestiriwde qatnasıwdı qálegen jeke serik ózi haqqındaǵı maǵlıwmatlar, joybardı ámelge asırıw maqsetleri, shama qılınıp atırǵan ob'ekt yamasa jer uchastkası tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar qosımsha etilgen arzanı mámleket sherigine usınıs etedi.
Arza 10 kún dawamında kórip shıǵıladı.
Mámleket sherigi aymaq xalqı mútajliklerinen, sonıń menen birge fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardan túsken usınıslardı úyreniw nátiyjeleri tiykarında tańlaw daǵaza etedi. Tańlaw baslanıwınan aldın 30 kalendar kún dawamında tańlaw sawdaların ótkeriw tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar daǵaza etiledi.
Tańlaw komissiyası tárepinen unamlı xarakteristikalanǵan jeke serik on jumıs kúni dawamında ijara shártnaması yamasa konsessiya pitimi dúzedi.
Qalalarda ımaratlar jaylasqan aymaqlardan kem bolmaǵan muǵdarda jasıllıq, parklar, baǵlar, xalıq seyili bolatuǵın orınlar bolıwı shárt. Keri jaǵdayda ekologiyalıq balans joǵaladı, bul tábiyaattıń «jahlini shıǵaradı». Jahli shıqqan tábiyaat bolsa insaniyatqa aytayliq qurǵaqlıq menen «hujum etiwi múmkin».
Búgin qalalarda jasıllıq joǵalıp baratırǵanı haqqında kóp gápirilmoqda. Shınlap úlken qalalarimizga qarasangiz, tiykarınan, ımaratlar hám asfalttı kóresiz. 34 Travel. me saytı A1 ekoloyihasi menen birgelikte tayarlaǵan tómendegi materialdı o'qisangiz, bizde jasıllıq joǵalıp baratırǵanı haqqında pikirińiz keskin ózgeredi. Bizde jasıllıq hám parklar joǵalıp barıp atır emes, olar derlik bolmaǵanı haqqında juwmaqqa kelesiz.
Bizde dem alıw baǵı degende ishi tolıq magazin, balalar uchadigan hám álbette, pulli bolǵan atraksionlar qoyılǵan, akser jaǵdaylarda hátte kirisiw de pulli bolǵan jaylar túsiniledi. Adamlarǵa tórt tárepinde qurib qalǵan arsha aǵashı egilgen hám quyash qızdırıp, sarg'ayib jatqan ashıqlıqtı «mana sol park» dep kórsetiwleri de hesh gáp emes. Al, tiykarınan park qanday bolıwı kerek?
Dem alıw baǵı - bul jaysha terekler top bolıp ósetuǵın jay emes
Urbanizatsiya rawajlanıp, qurılıp atırǵan ımaratlar qısıqlıǵı asqanı sayin qala landshaftına bolǵan munasábet ózgerip atır. Ilgeri tábiyaat hám qala bir-birine keri bolǵan hám de dem alıw baǵları qalalarda jasalma túrde jaratılǵan tábiyaat mákanı edi. Endi qalasozlik tendensiyasi ózgerip, arxitektorlar ol jaǵdayda ekologiyalıq tiykarlar jaratıw da zárúrli ekenin atap kórsetip atır. Yaǵnıy dem alıw baǵları hám olardı tábiy infratuzilma retinde baylanıstıratuǵın jasıl koridorlar (qıyabanlar, dáryalar, kanallardı ) jaratıw qalasozlikning zárúrli bólegine aylanıp atır. Bunday sharayatta dem alıw baǵları birden-bir tábiy tarmaq jaratılıwması hám jasıl koridorlar olar arasındaǵı ekologiyalıq baylanıstı támiyinlewi kerek.
Landshaft arxitekturası ápiwayı arxitekturadan azmaz quramalı hám ıshqı ketkenkor. Bunda arxitektor ushın ósimlikler qurılıs materialları esaplanadı hám turaqlı túrde olardıń kólemi, forması, reńi hám dúzilisi ózgerip turadı.
Dem alıw baǵlarında dáryalar, kanallar hám tóbeliklerden paydalanıp, hár qıylı landshaftlardı jaratıw múmkin. Bunda jaǵdaydı azǵantay ózgertiw jetkilikli boladı hám olar jańasha kóriniske iye boladı. Hátte qishda da dem alıw baǵları reń-barang bolıwı múmkin: aq, jasıl reń, qara deneler, kúlreń hám qızg'ish putaqlar. Qaladaǵı salqın dem alıw baǵlarındaǵı terekler sanı az bolıwı múmkin, biraq iri hám sershox tereklerdiń bolıwı jetkilikli boladı. Bunday jay terekler tıǵız jaylasqan jabayı ormanǵa uqsamaydı. Landshaft arxitektorları keleshek landshaftınıń arxitektorı esaplanadı.
Buxgalteriya esabı basqarıw funksiyası retinde teatr processleriniń muǵdarlıq hám sapa táreplerin xarakteristikalaytuǵın anıq maǵlıwmatlardı dizimge alıw arqalı teatr iskerliginiń jaǵdayı hám rawajlanıwı haqqında úzliksiz maǵlıwmatlar kompleksi bolıp tabıladı.
Teatr jumısın shólkemlestiriw - bul basqarıw subyektining teatr iskerligin támiyinlew jáne onıń jumisına maqul túsetuǵın nátiyjelerge erisiwge qaratılǵan iskerlik. Teatrdıń optimal dúzilisin anıqlawǵa teatr texnologiyalıq processlerin qurıw, teatrni resurslar (kadrlar, finans, materiallıq-texnikalıq baza) menen támiyinlew kiredi.